Onderstaande bijdrage is een samenvatting van de openingsrede van Kamervoorzitter bij het Hof van Beroep te Gent, Joseph Van Goethem. De rede sprak hij uit bij de plechtige opening van het gerechtelijke jaar 2021 te Gent op 1 september 2021 op uitnodiging van Procureur-Generaal Erwin Dernicourt.

De integrale openingsrede van Kamervoorzitter Van Goethem kan u hier raadplegen.

Volgens voormalig stafhouder aan de balie van Brussel, advocaat Dirk Van Gerven (NautaDutilh), wordt de toekomst van de juridische wereld in het algemeen en van de advocatenkantoren in het bijzonder door drie belangrijke uitdagingen bepaald:

• Hoe talent aantrekken?
• Hoe zich aanpassen aan de nieuwe juridische omgeving?
• En: hoe nieuwe technologie in de werkomgeving integreren?

Gewijzigde context

“De sociaal-maatschappelijke context waarbinnen professionals richting geven aan hun loopbaan is het voorbije decennium flink gewijzigd. De uittredende generatie X vond lange intense werkdagen vanzelfsprekend, terwijl de nieuwe Y- en Z-generaties streven naar een nieuwe, en totaal andere tijdsbalans. Vandaag zijn reizen, jobhoppen, werkpauzes inlassen, … niet langer loopbaanobstakels, maar veeleer een ‘way of life’. Ook jongere advocaten beslissen soms van de ene op de andere dag om iets anders te gaan doen. Advocatenkantoren die zwaar investeren in talent zien zich uitgedaagd door die nieuwe werkethiek.”

Tegelijk wakkeren ook andere factoren verandering in de juridische omgeving aan: de invloed van de nieuwe vereisten voor ondernemingen inzake corporate governance, duurzaamheid, respect voor de mens op het werk, bescherming van de consument en de belangrijke rol van de pers en de sociale media.

De gewijzigde context zet een aantal nieuwe ontwikkelingen in gang: “Anno 21ste eeuw overstijgt de begeleiding van ondernemingen de zuiver juridische analyse. Dat zet aan tot samenwerking met andere beroepen. In het Verenigd Koninkrijk bijvoorbeeld mag de advocaat in één structuur met andere beroepen samenwerken (alternative business structures). Elders werven advocatenkantoren paralegals en zelfs ingenieurs, accountants en andere experten aan waarmee ze hun dienstverlening kunnen verruimen.”

Parallel met die evolutie internationaliseert de bedrijfswereld en verliezen de landsgrenzen aan belang. “Anglo-Amerikaanse advocatenkantoren hebben dit al lang begrepen. Zij adviseren cliënten niet enkel over het (Amerikaans of Engels) lokaal recht, maar ze zijn rechtstreeks betrokken in grensoverschrijdende transacties of geschillen, waarbij ze lokale juristen onder de arm nemen”. Hierdoor wordt de advocaat naast een legal manager een echte team– en time manager.

Nieuwe technologie

De nieuwe technologie vormt wellicht de grootste uitdaging, niet in het minst omdat een integratie van moderne technologieën in de juridische dienstverlening voor iedere speler belangrijke investeringen zal meebrengen. Denk thans maar aan de eisen inzake cybersecurity en de regels qua GDPR.

Maar er is meer. Artificiële intelligentie en zelflerende systemen zullen een belangrijke impact hebben op elk juridisch beroep en de analyse en beoordeling versnellen, efficiënter én accurater maken. Dankzij blockchaintechnologie bijvoorbeeld wordt het binnen afzienbare tijd mogelijk om bepaalde taken van de juridische dienstverlening te automatiseren zonder menselijke tussenkomst of controle en tegen een minimale vergoeding.

Dat kan gaan van een geautomatiseerde aanmaak van contracten (de zgn. smart contracts), conclusies en adviezen tot de automatische opzoeking en analyse van rechtspraak en de geautomatiseerde audit van documenten. “De gebruikelijke clausules in een basiscontract worden in een smart contract automatisch uitgevoerd op basis van de blockchaintechnologie, maar het maatwerk vergt vandaag nog altijd de tussenkomst van een advocaat, bedrijfs- of andere jurist in vlees en bloed.

De geautomatiseerde analyse van de rechtspraak zal pas haalbaar zijn zodra alle rechtspraak op een centrale overheidswebsite beschikbaar is. Momenteel is dat niet het geval: want maar een klein deel is gedigitaliseerd. Intussen bestaat er vandaag wel al analysesoftware om audits te verrichten van een grote hoeveelheid documenten. Maar de appreciatie en interpretatie van deze auditresultaten en de juridische beoordeling ervan moet nog steeds door mensen gebeuren. Een volledige automatisering is echter slechts een kwestie van tijd.’’

Magistratuur, hoven en rechtbanken in deze ‘nieuwe’ tijd

De magistratuur, de hoven en rechtbanken lopen enigszins achter inzake automatisering en de toepassing van nieuwe technologieën. Volgens Van Gerven is de belangrijkste reden dat de overheid hiervoor onvoldoende geld wil vrijmaken. Nochtans belet niets dat justitie in grote mate kan worden geautomatiseerd, gaande van de aanmaak van documenten over de raadpleging van databanken (die delen van oplossingen aanreiken op basis van statistieken en trefwoorden) tot de automatisering van bepaalde beslissingen (voorlopig in eenvoudige zaken).

Deze trein van de digitalisering en automatisering is mijns inziens niet meer te stoppen, niettegenstaande het verzet van sommigen. Integendeel, in tal van juridische domeinen breekt de automatisering al door. Neem het voorbeeld van de verkeersboetes die automatisch worden berekend en waar de computer beslist zonder tussenkomst van een rechter. Enkel als men ze betwist komt een rechter tussen. Ook bij complexe zaken levert moderne technologie al waardevolle ondersteuning.

De rechter die virtueel aanwezig is op de plaats van het geschil, vanop zijn kantoor de partijen hoort en met de hulp van snelle, slimme databanken een instant uitspraak doet. Het is nog geen algemeen toegepaste praktijk, maar deze droom zou na corona weleens sneller werkelijkheid kunnen worden dan gedacht.

Ook deze uitdagingen vereisen dat we als jurist meester zijn van de nieuwe tijd. Volgens mij zijn er twee manieren om op deze grote veranderingen te reageren:

• ofwel zie je deze verandering als een bedreiging en zal je te trachten verkrampt vast te houden wat men heeft;
• ofwel bekijk je het als een kans om zelf te veranderen en te verbeteren.

In de komende jaren zullen veranderingen steeds sneller toenemen. Dat is goed nieuws voor al wie jong van inborst is, in het bijzonder de jonge juristen. Nieuwe kansen zullen hierdoor aanzienlijk toenemen. Het is zaak om die kansen (zoals Kairos) bij hun haarlok te grijpen.

Vermogen tot veranderen

Recht veronderstelt het vermogen om het recht te veranderen. Dat is een aspect waar velen aan voorbijgaan, stelt Piet Hein Donner.[1]

Wil men recht veranderen dan heeft men nieuwe “wetten” nodig en het vermogen om deze te veranderen. Daar schort het vaak aan in onze samenleving. Het mechanisme van de parlementaire democratie als motor van de verandering, hapert in veel landen. Dat heeft vele oorzaken: toenemende maatschappelijke tegenstellingen, gebrek aan samenhorigheid, toenemende politieke versnippering. We onderkennen onvoldoende dat de werking van het recht dit soort tendensen versterkt en daarmee bijdraagt aan de verzwakking van het vermogen om het recht bij de tijd te houden.

Daarnaast is er ook macht nodig om recht te handhaven, maar dat betekent niet omgekeerd dat macht recht maakt. De verhouding tussen recht en macht is ooit prachtig verwoord door Pascal: “Recht zonder macht is krachteloos; macht zonder recht is tiranniek. Recht zonder macht wordt weersproken omdat er altijd mensen zijn die kwaad willen; macht zonder recht wordt aangeklaagd. Men moet dus macht met recht verenigen en het zo maken dat hetgeen rechtvaardig is, machtig is, en hetgeen machtig is, rechtvaardig is.”

Het komt in de eerste plaats aan de beleidsmakers toe, die daartoe een mandaat van de kiezer hebben gekregen, om met betrekking tot deze grote tijdstransformatie de nodige beleidskeuzes te doen.

Wetten verbinden verleden met toekomst

Wetten zijn immers klokken. Zij verbinden het verleden met de toekomst. Soms moeten ze het verleden met het heden verzoenen en dan moeten de wijzers van die klokken juist worden gezet.

Reeds verschillende jaren is het recht geen rustig bezit noch rustige vastheid meer. Precies vandaag [1 september 2021] treedt het nieuwe goederenrecht in werking en wordt de code Napoleon vervangen door de koene code Geens, alias het Nieuw Burgerlijk Wetboek. Zoals een echte maître-horloger in Versailles en Marly heeft deze voormalige minister de verschillende oude klokken opgewonden en opnieuw juist gezet. Ook zijn “kwikke” opvolger laat zich hier niet onbetuigd

We hebben in België veel “oude wetten”, waarin mettertijd allerlei wijzingen zijn aangebracht, niet zelden ten koste van de coherentie van het geheel. Het is lovenswaardig dat de vorige minister het plan opvatte om een aantal wetboeken te herschrijven. Doch zoals zijn vele voorgangers is ook hij er niet in geslaagd om het Wetboek van Strafvordering, zijnde een cloche apart van Bonaparte, aan een grondige revisie te onderwerpen.

Wetten projecteren het heden naar de toekomst. Ze vertonen een sterke tijdsbinding.[2]

Zij zijn aldus gesitueerd in een historische tijd en komen tot stand omdat de tijd er rijp voor is : op een bepaald moment oordeelt de wetgever op grond van de beschikbare gegevens dat een nieuwe wet de meest geschikte regeling biedt voor een bepaalde materie en bestaat er een voldoende maatschappelijk draagvlak of minstens politieke consensus voor.[3]

Andere tijden vragen om andere oplossingen

Dit brengt met zich mee dat, ondanks de vraag naar een duurzame wetgeving, iedere wet in essentie steeds tijdelijk is. Tevens volgt daar uit voort dat de rechtszekerheid van een wet steeds relatief en dynamisch is. Immers ook van een wet kan geen eeuwigheidswaarde verwacht worden.

Maar dat belet niet dat de wetgevende overheid bij het wijzigen van wetten bepaalde voorzichtigheidsregels in acht moet nemen. Zo moeten er volgens de gevestigde rechtspraak en rechtsleer ook bij een dynamische interpretatie van het concept rechtszekerheid voldoende waarborgen zijn qua toegankelijkheid en voorzienbaarheid. Anderzijds wijst het Europese Hof voor de Rechten van de Mens er terecht op dat te veel elkaar opvolgende wetswijzigingen een klimaat van rechtsonzekerheid kunnen creëren. Die noodzakelijke waarborgen omvatten onder meer een zorgvuldige voorbereiding van de wet, wettelijk overgangsrecht, maar eventueel ook een rechterlijk overgangsrecht in het geval rechterlijke interpretaties wijzigen om een wet aan te passen aan nieuwe omstandigheden.[4]

Daarnaast zijn er in België te veel wetten, decreten en besluiten met allerlei bijzondere bepalingen. Onvermijdelijk ontstaan hierdoor conflicten tussen tegenstrijdige regels, maar ook allerlei betwistingen van intertemporeel recht.

De tijd is te kort om dit alles grondig te behandelen. Maar recent in het tijdschrift de Revue de droit pénal verscheen een vlijmscherp artikel van Diletta Tatti omtrent de ‘toepassing in de tijd’ van zowel de federale als regionale Covid-19-regels en legt zij verschillende “anormaliteiten” in deze opeenvolgende tijdelijke wetgevingen bloot zowel wat betreft strafbaarstelling van bepaalde de gedragingen als wat betreft de gehanteerde wetgevingstechniek daartoe, waarbij tal van fundamentele vrijheden en rechten worden beperkt omwille van een zogenaamde voortdurende hoogdringendheid door middel van opeenvolgende ministeriële besluiten.[5]

Het recht is dus geen statisch gegeven, maar evolueert continu in de tijd. Intertemporele conflicten horen daar onvermijdelijk bij. Dr. Thijs Vancoppernolle heeft over dit intertemporeel recht in 2019 een baanbrekend lezenswaardig proefschrift geschreven.[6]

Daarin ontwikkelt hij een duidelijk stappenplan om deze wetsconflicten in de tijd op een voorspelbare en grondwetsconforme manier op te lossen naar analogie met de regels die conflicten inzake IPR oplossen.

Deze tool laat toe om in tal van situaties als een werkelijk meester van de tijd op te treden. Meer bepaald houdt dr. Thijs Vancoppernolle een pleidooi voor een zuivere toepassing van het vertrouwensbeginsel als een dynamisch onderdeel van het algemenere rechtszekerheidsbeginsel.

Wetswijzingen mogen in de tijd geen afbreuk doen aan de rechtmatige verwachtingen van de rechtsonderhorigen die nadeel hebben bij die wetswijzigingen.[7]

U hoort het al, wie mandaat heeft om aan de wijzers van onze juridische klokken te draaien, die zullen zeer voorzichtig moeten zijn en grondig als een echte meester van de tijd hun (huis)werk moeten maken alvorens aan de wijzers van deze klokken te mogen draaien.

Joseph Van Goethem, Kamervoorzitter Hof van Beroep te Gent

* De integrale openingsrede van Kamervoorzitter Van Goethem kan u hier raadplegen.

Referenties:

[1] P.H.DONNER, Maak wat rechtvaardig is machtig, en wat machtig is rechtvaardig, in Brieven aan jonge Juristen, Die Keure,2018, 102.

[2] N.LUHMANN, Risk: a sociological theory, Berlijn, Walter de Gruyter,1993, 53-62.

[3] P.POPELIER,J.VAN NIEUWENHOVE, Regelgeving en tijd, Die Keure, 2009, nr.11, blz.9.

[4] P.POPELIER,J.VAN NIEUWENHOVE, Regelgeving en tijd, Die Keure, 2009, nr.15,blz.11.

[5] D.TATTI, Des (a)normailtés en temps de Covid-19: quelles mutations en matière pénale, RDP, 2021, 761-789.

[6] T.VANCOPPERNOLLE, Intertemporeel recht, Antwerpen, Intersentia, 2019, 930blz.

[7] T.VANCOPPERNOLLE, Werking van de wet in de tijd; een stappenplan, RW, 2020-21,1657.