De manier waarop vonnissen en arresten in ons land publiek gemaakt worden en raadpleegbaar zijn, verschilt nauwelijks van de situatie in de 19e eeuw. Nochtans zien we in heel wat andere landen dat het anders kan, met online databanken voor uitspraken van hoven en rechtbanken. Vice-eersteminister en minister van Justitie Vincent Van Quickenborne wil hier verandering in brengen. Afgelopen vrijdag keurde de ministerraad zijn wetsontwerp hieromtrent goed. Dit voorziet in een wettelijke kader zodat alle uitspraken van de hoven en rechtbanken via één online platform beschikbaar worden, wat efficiëntiewinsten en nieuwe analysemogelijkheden met zich meebrengt. Gefaseerd zullen alle vonnissen en arresten, weliswaar gepseudonimiseerd, online toegankelijk worden voor iedereen.

De openbaarheid van vonnissen en arresten is als fundament vastgelegd in onze grondwet. In tegenstelling tot beslissingen van de regering, zijn uitspraken van een rechtbank of een hof los van de beroepsprocedures niet rechtstreeks onderhevig aan controle door een orgaan zoals het parlement. Daarom voorzag de grondwetgever dat de samenleving moet kunnen nagaan of de uitspraken en motiveringen van de rechters verlopen zoals de wet ze voorschrijft. De vonnissen moeten publiek uitgesproken worden en vrij raadpleegbaar zijn. De manier waarop dit nu wordt aangepakt, is aan vernieuwing toe. Vonnissen worden dan wel mondeling uitgesproken en in het geval van strafzaken ook openbaar in de publiek toegankelijke zittingszaal, momenteel liggen de afgedrukte exemplaren versies verspreid over de hoven en rechtbanken van dit land.

Eerst grondwet aangepast

Dit zorgt voor heel wat problemen. Wanneer magistraten vonnissen en arresten van andere arrondissementen willen opvragen, brengt het een administratieve rompslomp en tijdsverlies met zich mee. Dat gebeurt bijvoorbeeld om gelijkaardige voorgaande rechtspraak in een bepaald rechtsdomein na te gaan of voorgaande veroordelingen van verdachten of beklaagden op te zoeken. In sommige gevallen wordt beroep gedaan op de private rechtspraakdatabanken, maar die bevatten slechts een fractie van alle vonnissen en arresten. Bovendien moeten beklaagden, burgerlijke partijen en advocaten zich nog naar de rechtbank begeven om hun vonnis te aanhoren. Of ze moeten wachten tot het vonnis of arrest in de griffie ligt ter inzage. Een kopie wordt per post opgestuurd, maar daar gaan alweer enkele dagen tot weken over.

Om die inefficiëntie het hoofd te bieden, is in april 2019 de grondwet aangepast. Daarin stond dat rechterlijke uitspraken altijd in een openbare terechtzitting meegedeeld moesten worden. De grondwetswijziging paste ‘openbare terechtzitting’ aan tot ‘openbaar’. Het verwijderen van het woord ‘terechtzitting’ opende de mogelijkheid om een beslissing te publiceren op een online platform.

Ministerraad keurt wetsontwerp goed

In een digitaal tijdperk met snelle en klantvriendelijke dienstverlening kan justitie niet achterophinken. Van bij zijn aantreden maakte vice-eersteminister en minister van Justitie Vincent Van Quickenborne een speerpunt van digitalisering. De minister legde een wetsontwerp inzake de oprichting van een centrale databank voor vonnissen en arresten voor aan de ministerraad, die het vorige vrijdag goedkeurde. De werking van de voorgestelde databank is sterk vergelijkbaar met de online databank voor vonnissen en arresten in Nederland, namelijk rechtspraak.nl.

Na advies van de Raad van State en de Gegevensbeschermingsautoriteit, gevolgd door eventuele aanpassingen, zal het wetsontwerp overgemaakt worden aan het parlement. Het is de bedoeling om dit tegen deze zomer goed te keuren zodat de databank begin 2023 in werking kan treden. Vanaf dan zullen de rechters er hun vonnissen en arresten uploaden.

Inzage voor magistraten en betrokken partijen, dan publieke openstelling

In de eerste fase zullen magistraten de mogelijkheid hebben de vonnissen en arresten te raadplegen in deze databank. Advocaten, beklaagden, burgerlijke partijen en deskundigen zullen eveneens uitspraken in hun specifiek dossier digitaal kunnen inkijken. Ook tijdens gerechtelijke- en opsporingsonderzoeken kan de centrale databank van waarde zijn. Bijvoorbeeld op verzoek van een magistraat nagaan of namen van bepaalde verdachten in eerdere vonnissen of arresten opdoken zonder dat ze destijds verdachte waren. Om misbruiken te voorkomen, moeten magistraten een voorafgaand gemotiveerd verzoek indienen.

Net zoals nu in de assisenhoven aanplakkingen van arresten gebeuren, wordt in de eerste fase ook voorzien dat de databank bepaalde uitspraken integraal online ter beschikking stelt voor de volledige maatschappij. Het kan gaan om assisenzaken zoals moord of doodslag en terrorismefeiten. In correctionele zaken is dit eerder uitzonderlijk, maar het kan in specifieke gevallen. Zo voorziet artikel 457 van het strafwetboek dit expliciet voor het vermengen van schadelijke stoffen in voedingswaren en dranken. Namen of gegevens die naar de identiteit van slachtoffers kunnen leiden, worden nooit gepubliceerd. Zo wordt hun privacy beschermd.

In de tweede fase, worden alle vonnissen en arresten openbaar gepubliceerd en voor iedereen raadpleegbaar door middel van een performante zoekmachine. De namen van privépersonen worden daarbij gepseudonimiseerd, wat inhoudt dat ze worden vervangen door schuilnamen. Namen van rechtspersonen daarentegen blijven behouden, zoals dat nu al het geval is bij uitspraken van ondernemingsrechtbanken.

Privacy verzekerd

De privacy van de privépersonen in de vonnissen en arresten in de publiek raadpleegbare databank is verzekerd dankzij de pseudonimisering van hun namen. Maar daar stopt het niet, want ook elk element dat kan leiden tot hun identificatie wordt aangepast. Dat moet op geautomatiseerde wijze gebeuren, maar zal steeds onderhevig zijn aan menselijke controle. Rechters kunnen ook beslissen om bepaalde passages uit het vonnis weg te laten in het publiek gemaakte vonnis of arrest indien die het recht op bescherming van de persoonlijke levenssfeer zouden aantasten. Indien belanghebbenden vinden dat de gegevens toch kunnen leiden tot identificatie, is er een verzoek tot aanpassing mogelijk.

Datagestuurde aanpak voor een veerkracht beleid

De voordelen van een centrale databank zijn duidelijk, met als rechtstreeks gevolg een veel grotere efficiëntie en tijdswinst voor de rechtbanken, parketten, advocaten, beklaagden en burgerlijke partijen. Ook het verbruik van papier wordt fors beperkt. En magistraten hebben meer informatie ter beschikking waarop ze hun beslissingen kunnen baseren. De databank stelt de samenleving ook in staat om te controleren hoe en volgens welke motivering de rechterlijke macht beslissingen maakt. In het verlengde van die redenering zal de centrale databank eveneens data-analyses mogelijk maken. Zo kan bijvoorbeeld statistisch worden afgetoetst hoe rechters bepaalde wetten interpreteren en toepassen. Deze datagestuurde aanpak is handig voor de regering of het parlement om het justitiebeleid nauwkeuriger af te stemmen op maatschappelijke ontwikkelingen. Inmiddels ging de regering ook akkoord met de publicatie van een overheidsopdracht die de ontwikkeling van software voor de databank en de pseudonimisering van de vonnissen en arresten mogelijk moet maken.

Vincent Van Quickenborne, vice-eersteminister en minister van Justitie:

Het gaat hier om een cruciale stap in de digitalisering van justitie. Een snelle justitie moet haar uitspraken transparant en eenvoudig ter beschikking stellen van het publiek. Samen met professionele vonnisvoorlichters zorgen we voor de grondwettelijk gegarandeerde openbaarheid van de uitspraken.

Vincent Van Quickenborne, Vice-eersteminister en minister van Justitie (Team Justitie)