Fleer op één. In Fleer op één reflecteert elke eerste van de maand een gerenommeerd rechtsdenker over justitie in België en daarbuiten. Prof. dr. Frank Fleerackers, hoogleraar Rechtsdenken aan de KULeuven, verwoordt verbatim het recht van de filosoof.
Bewogen beweger
In zowat elke inleiding tot alternatieve geschillenregeling, populariserend of wetenschappelijk, wordt een klemtoon gelegd op de functie van belangen. Meer nog, benadrukt wordt daarbij dat het falen van het klassieke recht voor de beslechting van geschillen bovenal te wijten is aan onvoldoende aandacht voor de belangen van de partijen. De meeste vormen van onderhandeling en bemiddeling steunen openlijk op wat als een interest-based approach wordt omschreven. En dat is aanbevelenswaardig, vermits op deze wijze de onderlinge verschillen van partijen methodisch aan bod komen.
Het hoeft weinig betoog dat samenlevingsproblemen en dito geschillen diepere verschillen op het vlak van waarden en waarheden inhouden.
Toch is zulks onvoldoende. Van Gerven argumenteerde dat naast een analyse van belangen bij een geschil voornamelijk een analyse van waarden aan de orde is (VAN GERVEN, W., Waarden-georiënteerde rechtsvinding, in: FLEERACKERS, F., De Huid van het Recht. Juristen in bevraging, Larcier 2005). Waarden, die evenzeer als belangen het gedrag van de conflictpartijen bepalen. Het hoeft weinig betoog dat samenlevingsproblemen en dito geschillen diepere verschillen op het vlak van waarden en waarheden inhouden. Of althans dat de impact, het effect en zelfs de perceptie van die waar(he)den mede de maatschappelijke conflicten bepalen.
Niet zozeer een analyse van die waarden, dan wel een analyse van de wijze waarop ze onze medemensen raken, dient logischerwijze deel uit te maken van de opleiding van diegene, die bij de regeling van een geschil of conflict wordt geroepen zoals een arts bij een zieke: de jurist. En zoals de arts niet enkel de ziekte zelf maar ook het effect van de ziekte op de zieke zal analyseren, dient de jurist te begrijpen hoe belangen en waarden een conflictpartij tot een bepaalde positie nopen. Ook zal hij onderzoeken hoezeer dergelijke affectoren veranderlijk zijn en beïnvloed worden, hoe ze ontstaan en evolueren, hoe ze van een groter en breder verhaal deel uitmaken, hoe ze niet enkel als actie én als reactie dienen begrepen te worden. Vandaar dat meer recente vormen van alternatieve geschillenregeling de narratieve aspecten van onderhandeling en bemiddeling onderschrijven.
De jurist moet begrijpen hoe belangen en waarden een conflictpartij tot een bepaalde positie nopen. Ook zal hij onderzoeken hoezeer dergelijke affectoren veranderlijk zijn en beïnvloed worden.
Affectoren maken deel uit van een omvangrijker geheel: door verwijzing naar andere subverhalen of waar(he)den en door contextomschrijving kan de onderhandelaar of bemiddelaar, en bijgevolg vooral de jurist, de affectiviteit van deze affectoren beter inschatten. Daarenboven zijn deze affectoren niet statisch maar dynamisch, zelfs volatiel, en reageren ze op wijzigingen in de relatie tussen partijen. Vandaar ook de verhoogde aandacht voor transformerende bemiddeling en onderhandeling.
Affector is in dit kader de verzamelnaam voor elke invloed of vector die de positie van een conflictpartij bepaalt, dynamisch en meerduidig. Een affectorenkader biedt zicht op je gedrag, op de achterliggende motieven, overtuigingen, redeneringen, emoties en ervaringen die je gedrag beïnvloeden. Toch is een affectorenkader niet zozeer een attribuut van je identiteit, maar een matrix of grid in handen van de jurist als conflictanalist. Juristen hanteren sinds jaar en dag framing devices, denkkaders waarbij feiten strategisch omkaderd worden met het oog op geschillenregeling. Ze vormen de structuur en zelfs de architectuur van het proces van juridische kwalificatie. Het aanwenden van dergelijke strategische technieken mag terecht als juridische activiteit beleden worden, doch het welslagen van het recht en meteen de effectiviteit van elke geschillenregeling steunen op de permanente verfijning van een affectorenanalyse.
De jurist zal in de eerste plaats de resolutie of fijnmazigheid alsook de dynamiek of veranderlijkheid van zijn analysegrid, van zijn analysematrix, van zijn affectorenkader verhogen, om aldus de wijze waarop partijen door hun affectoren bewogen worden en de wijze waarop diezelfde affectoren elkaar onderling beïnvloeden te doorgronden, alvorens de verdere evolutie van het geschil te bepalen aan de hand van framing devices of andere juridische vaardigheden.
Dat juridische vaardigheden noodzakelijk rusten op een juridische attitude werd eerder reeds uiteengezet. Dat die attitude meteen ook de nexus van het juridisch handelen uitmaakt, wijst op het wezen van de rechtseffectiviteit: zonder inzicht in de affectoren van het geschil, zonder dynamische interactie en participatie, zal de jurist het niveau van technicus nimmer ontstijgen. De jurist is in de differentiële context van het geschil node en noodzakelijk een bewogen beweger. Meer nog dan actor is de conflictjurist een interactor, die registreert en regisseert. In contrapunt staan de dynamische affectoren hier tegenover het statische, objectieve recht, dat een partij in subjectieve zin bezit en waarop die partij dus ‘recht heeft’.
Het onderscheid tussen beide perspectieven is essentieel, doch tegelijk houden ze elkaar in evenwicht. Negatie van het objectieve recht leidt tot structuursclerose terwijl verguizing van dynamische affectoren de band met de realiteit opheft. Aldus voedt een schijnbare contradictie de haalbaarheid van het menselijk bestaan, ook hier: de paradox tussen de statische rechtszekerheid en de veranderlijke differentie van de werkelijkheid uit zich eens te meer in het gescheiden samengaan van twee ommezijden, die voor recht en realiteit elkaars betekenis bepalen. Recht structureert de werkelijkheid, en zo hoort het, in wetgeving en rechtspraak, in de regeling van geschillen. Doch evenzeer blijft recht affectief, in zijn gerichtheid én in zijn conceptie. Na deconstructie van het conflict in belangen, in rechten, in affectoren, zal de jurist noodzakelijk de reconstructie aanvatten. Niet van de realiteit, maar van het recht, vanuit bewogenheid en met constructieve aspiraties. De jurist doet dan in alle openheid aan rejuridisering. De deconstructie van het conflict is voor hem een modus, een onderdeel van zijn affectieve analyse als juridische attitude, gericht op verdere æffectiviteit. Via die deconstructie toont hij de werking aan van casusgedrevenheid, van interdisciplinariteit, van interactiviteit. Via de deconstructie tornt hij aan de rationalisering van het oude rechtsdenken, dat zich in de fictieve veiligheid van een onbestaande zekerheid verschanst. Met Heidegger werkt hij aan de destructie van deze rationalisering, die de dynamische differentie van het menszijn ontkent. Affectieve analyse is de attitude, de benaderingswijze of houding die de jurist toelaat het juridisch discours te deconstrueren én te reconstrueren met het oog op verhoogde æffectiviteit. Zo reconstrueert hij hoe de rechter tot het vonnis komt, hoe het parlement tot de wet komt, hoe de jurist tot het contract komt en hoe de rechtswetenschapper tot rechtsleer komt. Een reconstructie van verhalen, met alom een (begin van) schriftelijk bewijs: wetten, vonnissen, contracten, maar ook: voorbereidende werken, besluiten, correspondentie, artikels. Reconstructie leidt in de handen van de jurist niet tot statische constructie: wel tot engagement om effectief en affectief recht tot stand te brengen, vanuit het appèl van de rechtvaardigheid, die ook voor Derrida als enige boven alle deconstructie verheven is (DERRIDA, J., Force de loi, Galilée, Paris, 1994). Elke reconstructie van recht is bijgevolg noodzakelijk voorlopig en blijft onderhevig aan de dynamiek van het uitstel. Wel worden de feiten en affectoren van het geschil gereconstrueerd en dus verhaald in en door het recht. De æffectiviteit van het recht volgt de verhalende en dynamische reconstructie die, wars van elk essentialisme en elk rationaliserend waarheidsdenken, steeds opnieuw via analyse van de affectieve context gerealiseerd wordt.
Met de analyse van belangen en affectoren wordt niet betracht de complexiteit van de werkelijkheid te reduceren. Integendeel: die multipliciteit wordt idealiter in beeld gebracht om de contextuur te tonen: de dynamische uniciteit van context en textuur die telkens anders is. Zo blijken de context en de aard van communicatie tussen conflictpartijen bepalend voor een eventuele regeling. Om door die contextuur de eigenheid van affectoren en belangen te verkennen, zal de jurist zich oefenen in participerende conflictinteractie: enkel door (virtuele) ervaring met conflicten, actoren en affectoren zal hij gaandeweg zijn taak als jurist volbrengen.
Frank Fleerackers
0 reacties