In december 2022 werd het Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework goedgekeurd op de vijftiende Conferentie van de verdragspartijen van het Verdrag inzake biologische diversiteit. Professor An Cliquet, Universiteit Gent analyseert de huidige stand van zaken inzake biodiversiteit.

De mondiale crisis inzake biodiversiteit

Dit akkoord probeert een antwoord te bieden aan de mondiale biodiversiteitscrisis. De biodiversiteitscrisis is naast de klimaatcrisis één van de grootste uitdagingen waar de mensheid voor staat. Volgens het Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES – vergelijkbaar met het IPCC voor klimaat) zijn één miljoen soorten met uitsterven bedreigd. Biodiversiteit is één van de planetaire grenzen die de mensheid een veilige leefomgeving biedt. Het is echter één van de planetaire grenzen die al is overschreden. Grootste boosdoeners zijn onder meer het verlies of degradatie van ecosystemen (zoals grootschalige ontbossing, degradatie van waterrijke gebieden enz.), overexploitatie (bv. door overbevissing) en klimaatwijziging. De relatie tussen de klimaatcrisis en biodiversiteitscrisis is tweevoudig: enerzijds heeft klimaatwijziging een negatieve impact op de natuur, anderzijds kan de natuur ook juist helpen om de klimaatwijziging en de impact ervan te milderen. Dit gebeurt onder meer door de capaciteit van bossen en veengebieden om broeikasgassen vast te houden, maar evengoed als natuurlijke buffer tegen extreme weersomstandigheden.

Biodiversiteit levert ook andere ‘diensten’, zoals bestuiving van planten, medicinale toepassingen, luchtzuivering en een positieve impact op menselijke gezondheid en mentaal welzijn. Ook al deze diensten komen in verdrukking. Dat het daarbij gaat om “meer één plantje”, mag duidelijk blijken uit de stikstofproblematiek, (zie onder meer https://www.standaard.be/cnt/dmf20230314_98109494 en https://www.knack.be/nieuws/milieu/natuur/dirk-draulans-analyseert-wat-doet-stikstofvervuiling-met-onze-natuur/).

Biodiversiteitsverdrag: meer dan dertig jaar oud

In 1992 werd het Verdrag inzake biologische diversiteit afgesloten (of kort: Biodiversiteitsverdrag), met als doel biodiversiteit te beschermen: biodiversiteit omvat zowel genetische diversiteit, diversiteit van soorten, als van ecosystemen. In 2002 werd door de Conference of Parties (COP), het beslissingsorgaan van het verdrag, afgesproken om tegen 2010 het verlies aan biodiversiteit drastisch te doen dalen. Deze doelstelling faalde echter, en biodiversiteitsverlies bleef toenemen. In 2010 werden de zogenaamde ‘Aichi’ doelstellingen afgesproken: twintig concrete doelstellingen om biodiversiteit te beschermen. Deze omvatten onder meer de doelstelling om 17% van land en 10% van zee te beschermen, en 15% van gedegradeerde ecosystemen te herstellen tegen 2020. Geen enkele van de twintig doelstellingen werd echter volledig gehaald, alhoewel er voor sommige doelstellingen wel vooruitgang werd geboekt.

De bedoeling was om in 2020 een nieuwe conferentie te houden in China, om een nieuw globaal plan voor biodiversiteit af te spreken. Door de COVID-pandemie werd de vergadering verschillende malen uitgesteld en werd die uiteindelijk georganiseerd in Montreal in december 2022. Ten andere: ook de COVID-pandemie, evenals andere zoönosen, zijn ook (deels) te wijten aan biodiversiteitsverlies: de ongebreidelde destructie van bv. bossen, alsook (illegale) handel in wilde soorten, vergroten de kans op het overspringen van ziektes van wilde dieren naar de mens. In het geval van COVID gaat het vermoedelijk op het overdragen van het virus van vleermuizen via pangolins, of zoals recent ontdekt, via wasbeerhonden naar de mens.

Een nieuw akkoord over biodiversiteit

Maar in december 2022 is het dan eindelijk gelukt: een nieuw globaal biodiversiteitsakkoord werd afgesloten. Op de Conferentie van de verdragspartijen werden, naast het eigenlijke Kunming-Montreal Global Biodiversity Framework, ook andere beslissingen genomen, onder meer inzake een kader voor monitoring, een beslissing inzake planning, monitoring en rapportering, en een beslissing inzake mobilisatie van middelen.

Het akkoord zelf omvat vier globale doelstellingen voor 2050, waaronder het doel om de integriteit, connectiviteit en veerkracht van alle ecosystemen te behouden, verbeteren of herstellen en de oppervlakte aan natuurlijke ecosystemen substantieel te verhogen tegen 2050. Het akkoord omvat voorts 23 concrete actie-georiënteerde doelstellingen (‘targets’) die moeten gerealiseerd zijn tegen 2030. De resultaten van deze acties moeten bijdragen tot de resultaatsgeoriënteerde doelen voor 2050. Een eerste groep gaat over het terugdringen van bedreigingen voor biodiversiteit. Enkele voorbeelden: tegen 2030 moet minstens 30 % van gedegradeerde ecosystemen onder effectief herstel zijn. Tegen 2030 moet ook 30% van zowel terrestrische als mariene gebieden effectief beschermd en beheerd worden, door beschermde gebieden of andere effectieve gebiedsgerichte beschermingsmaatregelen. Er moeten maatregelen genomen worden om door de mens veroorzaakte uitsterven van bedreigde soorten te stoppen. Het gebruik en handel van wilde soorten moet duurzaam zijn, en het risico van ‘spill-over’ van ziekteverwekkers moet worden teruggedrongen. Overmatige nutriënten moeten minstens met de helft worden verminderd tegen 2030.

Een tweede groep targets gaat over duurzaam gebruik van biodiversiteit. Dit omvat onder meer als doelstelling dat landbouw- en bosgebieden duurzaam worden beheerd, door een substantiële toename van biodiversiteitsvriendelijke praktijken, waaronder agro-ecologie. Groene ruimtes in steden moeten aanzienlijk toenemen.

Een laatste groep targets omvat oplossingen voor implementatie van het akkoord. Deze omvatten onder meer als doelstelling om tegen 2030 de globale voetafdruk te verminderen, onder meer door het halveren van voedselafval. Een van de belangrijkste doelstellingen is het elimineren, afbouwen en hervormen van subsidies die schadelijk zijn voor biodiversiteit. Deze subsidies moeten substantieel en progressief gereduceerd worden met minstens 500 miljard USD jaarlijks tegen 2030. Tegen 2030 moet er ook jaarlijks minstens 200 miljard USD worden voorzien voor biodiversiteitsmaatregelen.

Een niet-bindend akkoord?

Grote vraag is of dit akkoord deze keer wel het verschil zal maken. Er wordt wel eens beweerd dat dit het ‘Parijs akkoord is voor biodiversiteit’, vergelijkbaar met het Parijse klimaatakkoord van 2015. Maar er is alvast één groot verschil, en dat is de formele grondslag van het akkoord: daar waar het Parijse klimaatakkoord een bindend verdrag is, is het globaal biodiversiteitsakkoord gebaseerd op een COP-beslissing. COP-beslissingen zijn doorgaans juridisch niet bindend op zich. Niettemin mag hun impact niet worden onderschat: ze geven verduidelijking, interpretatie of uitvoering aan een bindend verdrag. Op die manier kunnen ze, samen gelezen met de bindende verdragsbepalingen, wel worden gebruikt in bv. rechtszaken. Bovendien is het minstens een politiek engagement, wat vaak verder wordt door vertaald naar regionale of nationale engagementen en juridische verplichtingen.

Een zwakheid blijft wel dat het moeilijk blijkt om het internationaal recht af te dwingen. Dit is niet een specifiek probleem voor het Biodiversiteitsverdrag en de daaruit voortvloeiende verplichtingen, maar is een algemeen probleem. Maar waar vroeger ook de afdwinging van een klimaatrecht voor de rechter als onmogelijk werd aanzien, hebben de Urgenda en andere klimaatzaken bewezen dat het anders kan. In toenemende mate zien we de aandacht voor soortgelijke biodiversiteitszaken toenemen. Het nieuwe biodiversiteitsakkoord kan minstens als één van de elementen dienen in dergelijke zaken. Maar hopelijk is het niet nodig om een biodiversiteitsbehoud af te dwingen via de rechter, en nemen de beleidsmakers en andere actoren hun verantwoordelijkheid om deze crisis, die van levensbelang is voor de mensheid, om te keren.

Prof. dr. An Cliquet, UGent