Prof. Dr. Patricia Popelier (Universiteit Antwerpen) kijkt met een kritische blik naar het wetsvoorstel van N-VA-kamerlid Sander Loones omtrent het zogenoemde "volksberoep" om zo "activistische rechters" te overrulen.

De N-VA wil een ‘volksberoep’ invoeren, om arresten van rechters te overrulen. Zo’n schending van het rechterlijk gewijsde schendt artikel 6 EVRM. Toch vraagt Sander Loones zich af wat hieraan zo onredelijk is. Zijn redenering steunt op deze premisse: het parlement valt te vertrouwen, rechters niet. De cijfers zeggen nochtans het omgekeerde. Vlamingen vertrouwen de rechter (68%), maar niet het Vlaamse of het federale parlement (48 resp. 47%).

Het verwijt klinkt dan dat rechters activistisch zijn. Dat is niet nieuw. In 2016 klaagde N-VA-voorzitter Bart De Wever al over een ‘gouvernement des juges’ die het asielbeleid onmogelijk zou maken. Met verheven democratische idealen heeft dat weinig te maken.

Over rechterlijk activisme

Dat rechters ‘activistisch’ zijn, is een beschuldiging die politici graag bovenhalen om beslissingen te verwerpen waarmee ze het oneens zijn, schrijft Kermit Roosevelt in The Myth of Judicial Activism.

Dat rechters ‘activistisch’ zijn, is een beschuldiging die politici graag bovenhalen om beslissingen te verwerpen waarmee ze het oneens zijn

Overigens wordt rechterlijk activisme niet altijd als een kwaad beschouwd. Theunis Roux, uit Zuid-Afrika afkomstig, merkt op dat rechterlijk activisme daar juist als een constitutionele plicht wordt gezien, om de transformatie van het land post-apartheid kracht bij te zetten.

De vraag is dus: welke rechterlijke uitspraken viseert de N-VA? En welke waarden in onze grondwet draagt ze niet? Het antwoord verrast niet. De sociaal-economische grondrechten worden geviseerd. Daar speelt die kwestie van vertrouwen.

Over vertrouwen

Betrouwbaarheid berust op drie elementen. Passen we die hier toe, dan vinden we een rechter betrouwbaar om wetten te toetsen als die juridisch onderlegd is (ability), oog heeft voor onze belangen (benevolence) en onze waarden deelt (integrity). Waarmee heeft N-VA een probleem?

Niet met ability. Anders zou ze wetten ook immuun willen maken voor toetsing aan klassieke grondrechten. En haar pijlen richten op de rechters-politici die ook zonder juridische achtergrond in het Grondwettelijk Hof kunnen worden benoemd.

Wel met benevolence. Rechters zijn nochtans behoorlijk welwillend ten aanzien van de overheid. Daarover bestaat veel onderzoek. Terughoudendheid is een reflex bij zowel het Grondwettelijk Hof als het EHRM. Daartoe dienen trouwens de rechters-politici bij het Grondwettelijk Hof: om het Hof in te tomen. Loones is blind voor die welwillendheid. Dat blijkt uit zijn interpretatie van het standstill-beginsel, waaraan hij zich zo stoort. “Wat verworven is, kan niet worden teruggeschroefd of zelfs amper bijgeschaafd”, in zijn woorden. In werkelijkheid mag de wetgever het beschermingsniveau in zijn geheel niet aanzienlijk verminderen, tenzij om redenen van algemeen belang. Dat laat nogal wat mogelijkheden aan de wetgever. Het Hof stelt dan ook zelden een schending van het standstill-beginsel vast. Toch volstaat dat niet voor Loones.

Rechters zijn nochtans behoorlijk welwillend ten aanzien van de overheid. Daarover bestaat veel onderzoek. Terughoudendheid is een reflex bij zowel het Grondwettelijk Hof als het EHRM

De reden ligt wellicht bij integrity. Politici behouden een greep op de benoeming van rechters in het Grondwettelijk Hof precies om vertrouwen te houden in hun integriteit. Zodat de rechters hun waarden delen, en elkaar in evenwicht houden. Daarom oordeelt het Hof met minstens zeven rechters die zijn voorgedragen door partijen van verschillende kleur, links en rechts, progressief en conservatief. Zo’n evenwichtig Hof is, als geheel, niet uitgesproken links of rechts. Daar wringt het schoentje. Het probleem is niet zozeer dat het Hof politiek oordeelt. Maar juist dat het niet politiek oordeelt – met name niet in de lijn van de N-VA-ideologie.

Een evenwichtig Hof is, als geheel, niet uitgesproken links of rechts

Het herinnert aan de tirade van Bart Maddens, die het Grondwettelijk Hof ook te politiek vond, toen vanwege een “neo-unitaire” agenda. Ofschoon onderzoek uitwijst dat het Grondwettelijk Hof niet centralistisch, maar juist heel evenwichtig oordeelt. Dat was net het probleem: het Hof had geen ‘Vlaamse’ agenda. Want tegelijk maakte Maddens zich druk over de rechter die “weliswaar uitstekende juridische adelbrieven kon voorleggen”, maar zich “nog nooit heeft laten betrappen op het uiten van een Vlaamsgezinde opinie”. Rechters mogen dus politiek zijn, zolang ze maar aan de ‘juiste’ kant staan.

Canada doet het toch ook?

Het gaat dus over ideologie. En over de ongebreidelde macht om die door te zetten. Het ‘volksberoep’ dient daarom niet alleen om de rechter opzij te zetten, maar ook de grondwet zelf.

Zo blijkt ook uit het Canadese model. Volgens de notwithstanding-clausule mag de wetgever beslissen dat de wet zal gelden, ook al gaat ze in tegen welbepaalde grondrechten – de vrijheid van meningsuiting bijvoorbeeld, of een eerlijke rechtsbedeling. De wetgever kan dus (voor verlengbare periodes van vijf jaar) bepalen dat een deel van de grondwet voor hem niet geldt. Zo staat het ook in de N-VA-voorstellen – met wat cherry-picking: het gaat er maar om wélk deel van de grondwet niet met je eigen plannen overeenstemt.

Het Canadese voorbeeld is geen paradepaardje van een democratische rechtsstaat, maar van machtsbehoud

Die bepaling kwam er zonder transparant debat, op vraag van de Provinces, toen grondrechten voor het eerst werden vastgelegd in een geschreven grondwet. Geen paradepaardje van een democratische rechtsstaat dus, maar van machtsbehoud. En ook in Canada zeer controversieel.

Ook wanneer Loones voorstelt om volgens de geijkte procedure sociaaleconomische grondrechten uit de grondwet te halen, zit daar meer achter. Wat stoort is de idee van een grondwet die de wetgever bindt. Een kwestie van vertrouwen in het parlement, noemt hij dat. Ook als de wetgever – zijn woorden – soms “krakkemikkige” wetten aflevert. Een blind vertrouwen dus. Dat de bevolking niet deelt. Met die vrijheid wil hij dan kinderbijslagen kunnen afschaffen. Alsof we dan niet meer gebonden zijn door verdragen.

Democratie en rechtsstaat

Het verwijt is dus niet dat rechters activistisch zouden zijn, maar dat ze grenzen bewaken. Vandaar dat “in de rechtsstaat de democratie moet primeren”. Niets verantwoordt zo’n hiërarchie. Een democratie geeft legitimiteit machtshebbers – waarvoor verkiezingen overigens niet volstaan. Een rechtsstaat zorgt dat zij geen misbruik maken van hun macht, en beschermt individuen en minderheden tegen de willekeur van een meerderheid. Beide zijn even waardevol. En als er toch iets moet primeren, dan blijkt uit de vertrouwensmeter waaraan de bevolking de voorkeur geeft.

Dat de grootste partij in Vlaanderen de ideeën van een Baudet, Orban of Nethanyanu deelt, is ernstig

Conclusie

De kans dat deze voorstellen gerealiseerd worden, is klein. Toch is bezorgdheid op haar plaats. Dat de grootste partij in Vlaanderen de ideeën van een Baudet, Orban of Nethanyanu deelt, is ernstig. Je moet maar voortdurend herhalen dat je rechters niet kan vertrouwen en dat het parlement moet kunnen doen wat het maar wil. Voor je het weet vindt de bevolking dat vanzelfsprekend. Een democratische rechtsstaat heeft het vertrouwen van de bevolking nodig – in rechter én parlement. Dat is geen vestzak-broekzak operatie. Wie het vertrouwen in de rechter verliest, geeft dat niet plots aan het parlement. Vertrouwen moet je verdienen.

Prof. Dr. Patricia Popelier (Universiteit Antwerpen) is verbonden aan de onderzoeksgroep Overheid en Recht en het excellentiecentrum Govtrust

LEES OOK OVER DIT ONDERWERP: Columnist Hugo Lamon fileert N-VA-wetsvoorstel over “activistische rechters”

DEBATAVOND: De actieve rechter in de rechtstaat (UAntwerpen)