Wanneer iemand overlijdt, moet er worden nagegaan wat er met het vermogen van die persoon zal gebeuren. De vraag ‘Wie krijgt wat?’ vormt een complexe aangelegenheid. Ze is juridisch uitdagend omwille van de hoge techniciteit van de regelgeving. Bovendien brengt ze emotionele beproevingen met zich mee. Doordat vermogenstoebedelingen aangevoeld worden als een symbool voor de band met de overledene, kan iemand zich hierin tekortgedaan voelen. In nieuw samengestelde gezinnen, waar de langstlevende partner de stiefouder is van de kinderen, kan dit allemaal extra gevoelig liggen.
Wanneer de overledene zowel kinderen als een partner nalaat, kunnen er tussen die twee ‘kampen’ conflicten ontstaan. Zowel in de ouder-kindrelatie als in de koppelrelatie bestaan er namelijk verwachtingen die met elkaar kunnen concurreren. Vandaar is de uitdaging om een vermogensrechtelijke balans te vinden tussen hen, met respect voor autonomie en solidariteit, maatschappelijk belangrijk.
Fundamentele hervorming in 2018
De Belgische wetgever stelde dan ook het herijken van deze balans voorop, wanneer die het familiaal vermogensrecht fundamenteel ging hervormen. Zo werd in 2018 de beschikkingsvrijheid van de erflater uitgebreid, wat ruimte geeft om een gezinsspecifieke vermogensplanning uit te werken. Tezelfdertijd werd de erfrechtelijke reserve behouden, die een dwingende solidariteit oplegt ten aanzien van zowel de kinderen als de langstlevende echtgenoot. In het relatievermogensrecht werd bijvoorbeeld de keuze voor een zuivere scheiding van goederen opengelaten, maar laat de wet sinds 2018 (aanstaande) echtgenoten langer stilstaan bij de mogelijkheden om solidariteit in te bouwen.[1]
Er kon evenwel geen democratische consensus gevonden worden over de rechten en plichten van niet-gehuwde koppels, waardoor er geen beweging kwam in het bestaand (gebrek aan) wettelijk kader.
Wetgever geslaagd in zijn opzet?
Het recht is geen natuurwetenschap, waardoor er niet met een weegschaal kan worden nagegaan of de hervormde regels een vermogensrechtelijke balans teweegbrengen voor iedereen en in alle gezinsconstellaties. Niettemin klaagt de rechtsliteratuur nog steeds de onevenwichtigheid van het familiaal vermogensrecht aan. Die kritiek vloeit echter veelal voort uit de eigen ethische overtuigingen van de auteurs.
Deze overwegingen indachtig heb ik in mijn doctoraal proefschrift de evenwichtsoefening vanuit een andere invalshoek benaderd, namelijk vanuit de vraag of de beleidsdoelstellingen behaald zijn. De Belgische wetgever heeft immers gestreefd naar een familiaal vermogensrecht dat rechtszekerheid biedt, dat in lijn ligt met internationale ontwikkelingen en dat tevens aansluit bij de hedendaagse maatschappij. Dit heb ik beoordeeld aan de hand van drie methoden: juridisch-dogmatisch onderzoek, rechtsvergelijking met Frankrijk en Nederland en via een systematische literatuurstudie van 240 sociaalwetenschappelijke onderzoeken over de hedendaagse maatschappij.
Bevindingen
Uit de drieledige evaluatie is gebleken dat de grootste werkpunten voor het Belgisch familiaal vermogensrecht niet zozeer liggen in de aanvullende rechtsregels, maar wel in de situaties waarin de beschikkingsvrijheid van de erflater botst op de door de wetgever opgelegde solidariteit. Dit betreft bijvoorbeeld de kwestie van huwelijksvoordelen ten voordele van de langstlevende echtgenoot versus de ‘uitgeholde’ reserve van de kinderen.
Op basis van deze inzichten heb ik heel wat normatieve aanbevelingen geformuleerd, waarvan ik hierna de tien voornaamste opsom.
Waar ik in het huidige recht op onduidelijkheden ben gestoten, heb ik uitgewerkt hoe de regels op een coherente en consistente manier kunnen worden toegepast door de praktijk, bijvoorbeeld wanneer het gaat over de inkorting in natura en de omzetting van vruchtgebruik. Mijn stellingen licht ik toe aan de hand van cijfervoorbeelden.
Tien voornaamste normatieve aanbevelingen
Tijdens mijn openbare doctoraatsverdediging op 8 juli 2024 gaf ik in versvorm mijn tien voornaamste aanbevelingen voor de wetgever mee (doch niet in volgorde van belangrijkheid):
- Wetgever, verduidelijk de ‘huwelijksvoordelen’
- Sommige wettelijke samenwoners moeten hierin kunnen meedelen
- Eén plafond dient daarbij te gelden voor alle kinderen
- Apart wonen mag de bescherming van het levenskader niet verhinderen
- Stel voor alle echtgenoten het Valkeniersbeding open
- Voor de abstracte reserve is het echter afgelopen
- Maak ook aan de omzetting in een onverdeeld aandeel een eind
- Hoog tijd dat de kwalitatieve reservebescherming in de wet verschijnt
- Dat er een verschil bestaat tussen relatietypes, daarover moet men niet langer kijven
- Doch niemand die met de erflater een levensstandaard deelde, mag behoeftig achterblijven
Mijn belangrijkste aanbeveling?
Jurylid prof. dr. Renate Barbaix nodigde me op mijn openbare doctoraatsverdediging uit om één aanbeveling te kiezen die ik het meest prangend vond. Hoewel ik op juridisch-technisch vlak de door mij uitgewerkte theorie over huwelijksvoordelen (wat ze wel en niet zijn en hoe de omvang ervan berekend moet worden) een grote meerwaarde vind hebben, koos ik toch voor iets anders.
Een alimentatievordering voor wie met de erflater een levensstandaard deelde (dus ook voor een niet-gehuwde partner)
De Belgische politiek raakt het niet eens over de rechten en de plichten van niet-gehuwde koppels, en hoe deze zich moeten verhouden tegenover die van gehuwde koppels.
Daardoor hebben langstlevende partners die niet gehuwd waren nog steeds weinig tot geen aanspraken op het vermogen van hun vooroverleden partner. Daarbij maakt het niet uit hoe zij hun gezamenlijk leven hadden vormgegeven: hoe lang al zij een koppel vormden, hoe zij hun vermogen beheerden (bv. alles gescheiden of als een ‘team’), of ze samen kinderen gekregen hebben…
Vanuit de sociaalwetenschappelijke en rechtsvergelijkende inzichten concludeerde ik dat het Belgische recht hierin tekort schiet. Vandaar stel ik voor om een nieuwe alimentatievordering in het Burgerlijk Wetboek op te nemen, waarbij wél rekening wordt gehouden met de solidariteit die men bij leven met elkaar deelde.
Meer bepaald stel ik voor dat wie met de erflater een levensstandaard deelde (dit wordt gekoppeld aan de hulpverplichting, die ofwel op grond van de wet gold ofwel vrijwillig werd uitgevoerd) en door het overlijden behoeftig wordt, van de nalatenschap een levensonderhoud kan vorderen.
Deze aanspraak zou bijvoorbeeld aan een langstlevende feitelijk samenwonende partner ten goede kunnen komen[2], wat volgens mijn onderzoek zelfs consistent en coherent zou zijn binnen het huidig Belgisch familiaal vermogensrecht.
Els Vyncke
Deze en andere stellingen worden in detail uitgewerkt in mijn boek dat in 2025 bij KnopsPublishing verschijnt, met als titel “De eeuwige evenwichtsoefening tussen de kinderen en de langstlevende”.
Voetnoten
[1] De artikelen 2.3.64, §3 en 2.3.81, §2 BW vereisen dat de notaris in de huwelijksovereenkomst uitdrukkelijke bepalingen opneemt die de (aanstaande) echtgenoten laten stilstaan bij de mogelijkheden om solidariteit in te bouwen in een stelsel van scheiding van goederen.
[2] Een broer die met zijn zus een levensstandaard deelde zou dan ook een alimentatievordering kunnen instellen tegen haar nalatenschap.
0 reacties