Inge Govaere, Professor Europees Recht, Universiteit Gent, Directeur van het Ghent European Law Institute (G.E.L.I.), Directeur van het Département d’études juridiques européennes, Europacollege te Brugge en Lid van de KVAB staat stil bij de unieke positie van de Europese Unie in de wereld vergeleken met andere internationale organisaties.

De Europese Unie is uniek in de wereld. Het bestaat naast de EU-lidstaten en naast andere internationale organisaties en onderscheidt zich door drie belangrijke en distinctieve kenmerken die snel duidelijk worden bij het stellen van de volgende drie simpele vragen: Waarom, Hoe en Wat is nu eigenlijk de Europese Unie? Hoewel dit al te vaak vergeten wordt (zeker in de huidige geopolitieke context) is de EU geen staat, maar een relatief recente wereldspeler met een duidelijk en nobel doel, door de verdragen toegekende (en dus beperkte) bevoegdheden om deze doelstelling te verwezenlijken.

Het Europees integratieproject is inherent een vredesproject

Dit blijkt duidelijk uit de eerste doelstelling vermeld in de Verdragen: “De Unie heeft als doel de vrede, haar waarden en het welzijn van haar volkeren te bevorderen” (art. 3(1) VEU).

Opgezet in de nasleep van de twee grote wereldoorlogen van vorige eeuw om de vrede en stabiliteit te waarborgen op het Europese continent, is de EU er reeds zeventig jaar in geslaagd om de vrede te bewaren tussen haar lidstaten. Als erkenning van de bijzondere prestatie om het Europees continent te helpen transformeren van een continent van oorlog naar een continent van vrede, kreeg de EU trouwens de Nobelprijs voor de Vrede toegekend in 2012.

De EU heeft echter niet kunnen voorkomen dat oorlog en bloedvergieten plaatsvond aan haar buitengrenzen, eerst na de val van de Berlijnse muur en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie en Joegoslavië eind jaren tachtig, thans met de inval van Rusland in Oekraïne. Dit heeft alles te maken met de EU-kenmerken als ‘soft power’ en het unieke vredesmodel.

Het vredesmodel van de Europese Unie is uniek

De sterkte van de EU is niet gestoeld op militaire capaciteit (waarvoor de lidstaten en in het bijzonder de NAVO moeten garant staan), maar op het creëren van een dermate grote economische interdependentie dat geen enkele lidstaat het zich kan veroorloven om een oorlog te voeren tegen een andere lidstaat.

Waar oorspronkelijk gestart werd met het versmelten van de markten inzake de (energie)bronnen die in de vorige eeuw cruciaal waren om oorlog te kunnen voeren, met name kolen en staal, staat thans ook de verwezenlijking van de Interne Markt in alle diversiteit en complexiteit hierbij centraal. Brexit toont trouwens het succes van dit model aan door te illustreren hoe moeilijk het is om dergelijke mate van gezamenlijk regulerend kader en economische afhankelijkheid snel en eenvoudig terug te draaien.

Cruciaal voor het succes van dit vredesmodel is dat het wordt onderbouwd door de gemeenschappelijke waarden die opgelijst staan in artikel 2 VEU: “eerbied voor de menselijke waardigheid, vrijheid, democratie, gelijkheid, de rechtsstaat en eerbiediging van de mensenrechten, waaronder de rechten van personen die tot minderheden behoren”. Volgens het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJ) bepalen deze waarden “de wezenlijke identiteit van de Unie als gemeenschappelijke rechtsorde” (Zaak C-157/21 Polen t. EP en Raad, § 145). Het is van existentieel belang voor de EU dat deze waarden in alle huidige, maar ook in toekomstige, lidstaten ten volle worden gerespecteerd, wat momenteel nog niet het geval is voor alle kandidaat-lidstaten.

Uitbreiding is het vehikel bij uitstek om het EU vredesproject verder te ontplooien. De huidige geopolitieke context betekent echter een cruciaal kantelmoment tussen vrede en EU-waarden exporteren of oorlog importeren. Oekraïne is het eerste land in oorlog waarvoor de Europese Raad op 14 December 2023 het licht op groen heeft gezet om toetredingsonderhandelingen te openen.

De Europese Unie is een uitgesproken ‘soft power’

Ook in de relatie tot ‘de rest van de wereld’ is het de doelstelling van de EU om haar waarden en belangen te handhaven en bij te dragen tot vrede en veiligheid alsook “de strikte eerbiediging en ontwikkeling van het internationaal recht” (zie art. 3(5) VEU). In tegenstelling tot de NAVO, die de militaire veiligheid in Europa zou moeten waarborgen, is de EU geen ‘hard power’ met een eigen leger.

De methode om dit te verwezenlijken is, in parallellie met het intra-EU gebeuren, ook hier gestoeld op het linken en gebruiken van het economisch model en het grote handelsgewicht van de EU als belangrijkste hefboom om vrede en stabiliteit uit te dragen naar de rest van de wereld. Dit kan zowel een positieve (bv. toegang tot de interne markt als stimulans) als negatieve (bv. het opleggen van economische sancties) hefboommethode zijn, afhankelijk van de geopolitieke context. Er zijn echter minstens drie belangrijke verschillen tussen de intra-EU en externe context, waaraan men niet kan voorbij gaan:

• Ten eerste, in de EU-externe betrekkingen primeert enkel het internationaal recht met een waaier aan mogelijkheden wat geschillenbeslechting tussen staten betreft. Terwijl intern de autonome EU-rechtsorde met de eigen karakteristieken van voorrang, directe werking en (zeer belangrijk) eenvormige uitlegging van het recht door het HvJ van toepassing is. Dit laatste zorgt voor de noodzakelijke juridische cementering en onderbouw van het EU-integratieproces.
• Ten tweede, het respecteren van de constitutionele waarden vervat in artikel 2 VEU is een blijvende voorwaarde alsook een resultaatsverbintenis voor de lidstaten en de EU zelf. Terwijl in relaties met derde landen het promoten van liberale democratie buiten de EU grenzen eerder vooropgesteld wordt als een middelenverbintenis waartoe men moet streven. Dit laatste mag geen verbazing wekken als men beseft dat minder dan 10% van de wereldbevolking leeft in een goed functionerende democratie met een goed functionerende rechtsstaat, en deze tendens van jaar tot jaar erop achteruit gaat.
• Ten derde, ten overstaan van derde landen spelen de regels van de wereldhandel inzake handelsliberalisering maar de doelstelling hierbij is niet als dusdanig het versmelten van de markten om een hoger niet economisch doel, namelijk vrede, te bereiken. De focus ligt sinds de Covid-crisis, de politieke turbulenties in de VS, en de oorlog in Oekraïne eerder op het nastreven van ‘open strategische autonomie’, hetgeen vertaald wordt door de slogan “Samenwerken waar we kunnen, alleen werken waar het moet’” Terwijl in intra-EU context de veel meer verregaande interne-marktregels van toepassing zijn en instrumenteel worden ingezet om de vredesdoelstelling van de EU te verwezenlijken.

De EU in de toekomst ?

Het zijn hoofdzakelijk deze inherente en unieke kenmerken die de EU maken tot het succesvolle vredesproject voor haar lidstaten dat we kennen en best ook koesteren. Toegegeven, het zijn ook diezelfde inherente kenmerken die verklaren waarom de EU thans niet beschikt over de capaciteit om op haar eentje de wereldvrede te handhaven buiten haar grenzen, zelfs niet op het ganse Europese continent.

De vraag is natuurlijk of er voor de handhaving van de veiligheid buiten de grenzen van de EU vooral moet worden gekeken naar de EU.De roep klinkt alsmaar luider om de EU thans vlug te doen vervellen tot een (semi-)hard power om in de plaats te kunnen treden van de NAVO en de lidstaten. Al te weinig aandacht wordt hierbij gegeven aan wat de potentiële kost hiervan zou kunnen zijn voor de EU en het unieke vredesmodel waar de EU voor staat.

Inge Govaere

Professor Europees Recht, Universiteit Gent

Directeur van het Ghent European Law Institute (G.E.L.I.)

Directeur van het Département d’études juridiques européennes, Europacollege te Brugge

Lid van de KVAB

Bekijk meer video’s uit deze reeks.