De voorbije dagen stond het begrip “rechtstaat” alweer in het middelpunt van de belangstelling. In het regeerakkoord in Nederland beloven de partijen dat ze zich “binnen de grenzen van de democratische rechtstaat zullen bewegen”. De nieuwe Nederlandse regering verbindt zich er toe zich aan de grondrechten te houden, rechterlijke uitspraken uit te voeren en na te leven en de regeringspartijen zullen “onafhankelijke instituties, zoals rechtspraak, wetenschap en media (…) beschermen en versterken”.

De Nederlandse krant NRC verwijst naar “neutrale toeschouwers, zoals ervaren ambtenaren, weifelende coalitiepolitici en politieke commentatoren”, die er garant voor staan dat de nieuwe coalitie “het nog moeilijk zal vinden om bestuurlijk-juridische grenzen te overschrijden”. Europa, rechters of ambtenaren zullen excessen voorkomen. De krant zelf twijfelt daar echter aan, omdat ook in het recente verleden al te dikwijls die grenzen al zijn overtreden. “Wie de afgelopen jaren de overheid volgde, weet dat het negeren van ambtelijke adviezen over onrechtmatigheid, rechterlijke uitspraken of conclusies van onafhankelijke inspecties verre van uitzonderlijk is. Dat verleden biedt daarmee een routekaart voor politici die veranderingen nastreven die binnen de huidige bestuurlijke en juridische grenzen niet te realiseren zijn” (“De grenzen van de rechtsstaat worden al overschreden”, NRC, 6 juli). De in de krant geciteerde voorbeelden (zoals het niet naleven van rechterlijke beslissingen inzake de opvang van asielzoekers) klinken ook in ons land vertrouwd.

In Frankrijk, waar gevreesd werd dat de partij van de radicaal rechtse partij van Martine Le Pen een absolute meerderheid zou behalen (wat niet gebeurde), werd front gevormd om de “valeures républicaines” (en dus ook de rechtstaat) te doen standhouden. Even was er tussen de twee verkiezingsrondes in enige ophef toen een aantal advocaten in een opiniestuk wezen op het gevaar dat uitgaat van de partij van Le Pen (Le Rassemblement National). Dat bracht de extreem rechtse website Réseau libre ertoe om op te roepen om een honderdtal advocaten te “elimeneren”, daarbij preciserend: “Bien entendu, ce ne sont pas les seuls, c’est la grande majorité des avocats qu’il est nécessaire de neutraliser”. De Franse Conseil National des Barreaux verspreidde daarna via sociale media een videoboodschap waarin wordt herinnerd aan de principes van de rechtstaat en hoe belangrijk het is om steeds de fundamentele vrijheden te zien respecteren. “Toujours prêts a combattre, toujours prêts à vous défendre, toujours prêts à faire valoir la force du droit. Ne vous résignez pas, nous ne renoncerons pas” klinkt het combattief.

Ook in ons land was de afgelopen dagen het debat over de rechtstaat weer terug van nooit echt weg geweest. In een opmerkelijk interview met de Juristenkrant fulmineert Prof. Matthias Storme in zijn gekende erudiete stijl tegen de velen die volgens hem het begrip “rechtstaat” misbruiken. “Het woord is jammer genoeg vaak een wapen tegen de democratie geworden” zo stelt hij. Hij vindt dat jammer “want we hebben de rechtstaat nodig, maar als we die volstoppen met zaken waarover geen waardenconsensus bestaat, dan pas ondermijnen we het geloof in de rechtstaat” (Juristenkrant, 26 juni). Hij haalt daarbij scherp uit naar de Orde van Vlaamse Balies, die in de aanloop naar de verkiezingen analyseerde in welke mate de partijprogramma’s in overeenstemming zijn met de beginselen van de rechtstaat.

In Nederland is het gebruikelijk dat de NOVA (Nederlandse Orde van Advocaten) bij verkiezingen dergelijke analyses maakt. Dat is nieuw in Vlaanderen, en dat verklaart allicht de soms wat gecrispeerde reacties op het initiatief, dat ik overigens elders al zonder enig voorbehoud heb gesteund. Niet zo dus voor Matthias Storme, die de rechtstatelijkheidstoets leest als het resultaat van “intersubjectief gedeelde waarden die in meerderheid aanwezig zijn binnen een bepaalde beroepsgroep, zonder dat die daarom democratisch gelegitimeerd zijn”. Anders gezegd: Het initiatief van de OVB is volgens hem ondemocratisch. En hij gaat verder, wanneer hij stelt dat het werkstuk van de OVB een typisch voorbeeld is “waarbij men zonder dat dit een basis heeft in het positief recht bovenwettelijke normen gaat opstellen, die de wetgeving niet zouden mogen wijzigen”. En dan komt het volgende, ietwat venijnige zinnetje: “Natuurlijk, je kunt zeggen: we lezen dat in de Grondwet en in de verdragen, zoals ook het Hof van Justitie van alles in de verdragen leest dat er niet in staat”.

Ja, misschien leest Matthias Storme zelf dingen in arresten die er niet in staan en is hij het niet eens met de wijze waarop de hiërarchie der normen aan de universiteiten worden onderwezen en zoals de hoogste rechtscolleges gemandateerd zijn om ze toe te passen en te interpreteren. Of is voor hem de democratische rechtstaat niets meer dan een waardenanarchie?

Hugo Lamon

Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.