Jan Velaers, Prof. em. Staatsrecht Universiteit Antwerpen, Assessor Raad van State en Lid KVAB gaat in op één van de dé basisvragen van het Europees recht: wat is de verhouding tussen het recht van de Unie en de grondwet van de lidstaten?
De Europese Unie bestaat uit soevereine lidstaten, die elk een eigen grondwet hebben. Daarin staan de grondrechten en de beginselen inzake democratie en rechtstaat waaraan die staat veel belang hecht. Van bij het begin, en eigenlijk nog steeds, is een van de basisvragen: Wat als het EU-recht strijdig is met de grondwet van een lidstaat?
Vanuit Europees oogpunt is het eenvoudig: als je lid bent van de club, moet je de spelregels ervan eerbiedigen. Pacta sunt servanda.De staat is niet alleen verplicht de EU-verdragen die hij geratificeerd heeft na te leven, maar ook alle verordeningen en de richtlijnen die de Europese instellingen hebben uitgevaardigd. Een staat kan zich niet op zijn grondwet beroepen om zich daaraan te onttrekken. Dat standpunt is uiteraard begrijpelijk. We zitten met 27 in dezelfde schuit. Het kan niet dat de lidstaten zich voortdurend op hun grondwet zouden kunnen beroepen om zich aan de naleving van het Europees recht te onttrekken. Het zou kunnen leiden tot een Europe à la carte. Het zou de effectiviteit en de uniformiteit van het EU-recht en de gelijkheid van de lidstaten in het gedrang te brengen.
Vanuit nationaal oogpunt bekijkt men dat vaak echter anders. Het is niet door toe te treden tot de Europese Unie, dat de staat een blanco cheque tekent, waarmee de Europese Unie om het even wat zou kunnen doen. De grondwet laat wel toe dat de staat machten overdraagt aan de Europese Unie, maar er zijn grenzen. Reeds in de jaren zeventig van de vorige eeuw heeft het Duits Bundesverfassungsgericht de toon gezet in de zogenaamde “Solange”-rechtspraak. Het was een tijd waarin de Europese Gemeenschap nog weinig aandacht besteedde aan grondrechten. Het Bundesverfassungsgericht oordeelde daarom dat het zelf de Europese wetgeving aan de grondrechten zou toetsen, “zolang” in het Europese recht een catalogus van grondrechten ontbrak en het Hof van Justitie niet de nodige grondrechtenbescherming bood.
Inmiddels heeft de Europese Unie al lang een eigen Handvest van grondrechten en beschouwt het ook het EVRM als behorend tot de algemene beginselen van het EU-recht. Het principiële punt is echter gebleven. Voor verschillende Hoven blijft de eigen grondwet toch enigszins de ultieme toetssteen. De “harde kern” van de nationale grondwet mag niet worden aangetast. Ook het Belgisch Grondwettelijk Hof stelde in een arrest van 28 april 2016 dat de Grondwet in geen geval toelaat afbreuk te doen “aan de nationale identiteit die besloten ligt in de politieke en constitutionele basisstructuren of aan de kernwaarden van de bescherming die de Grondwet aan de rechtsonderhorigen verleent.” In de rechtspraak van vele grondwettelijke hoven vindt men deze idee terug.
Die Grondwettelijke Hoven trekken dus in theorie een rode lijn … in de praktijk stelt men echter vast dat ze zelden of zelfs nooit oordelen dat de EU die lijn heeft overschreden. Er zijn geen patstellingen. Dat is trouwens mede te wijten aan het feit dat ook artikel 4.2. van het EU-verdrag zelf bepaalt dat de Unie “de nationale identiteit van de lidstaten, die besloten ligt in hun politieke en constitutionele basisstructuren, waaronder die voor regionaal en lokaal zelfbestuur”, moet eerbiedigen. Het Hof van Justitie ziet toe op de naleving daarvan. In de praktijk wordt “de soep dus zelden zo warm gegeten, als ze wordt opgediend”, althans niet – en dat is een belangrijk voorbehoud – zolang beide, de Europese en de nationale rechtsorde, fundamenteel op dezelfde golflengte zitten.
Dat is niet steeds het geval. De crisis van de rechtsstaat in Polen bewijst dat. Het Poolse Grondwettelijk Hof oordeelde in 2021 dat de Poolse grondwet boven het EU-recht staat en de Poolse rechters zich niet moeten houden aan de uitspraken van het Hof van Justitie i.v.m. de onafhankelijkheid van het Poolse gerecht. Het is niet uitgesloten dat er zich in de toekomst, met de sterke verrechtsing in vele staten, nog dergelijke krachtmetingen zullen voordoen. Het is te vrezen dat populistische regimes de “nationale constitutionele identiteit” zullen ontdekken om EU-recht naast zich neer te leggen. De EU staat daar niet machteloos tegenover. Er kunnen inbreukprocedures worden opgestart. Er kunnen financiële sancties worden opgelegd indien schendingen van de beginselen van de rechtsstaat een goed financieel beheer van de EU-begroting of van de financiële belangen van de EU ernstig aantasten. Ten slotte kan de Europese Raad, weliswaar slechts met eenparigheid van stemmen, een ernstige en voortdurende schending van fundamentele waarden vaststellen en de Raad kan dan, met gekwalificeerde meerderheid van stemmen, besluiten tot schorsing van bepaalde rechten met inbegrip van de stemrechten van de vertegenwoordiger van de regering van die lidstaat in de Raad. Men mag hopen dat dit volstaat om de lidstaten te houden aan de waarden en beginselen van het EU-recht.
Jan Velaers
Prof. em. Staatsrecht Universiteit Antwerpen
Assessor Raad van State
Lid KVAB
0 reacties