Deze periode van het jaar is voor velen een aanleiding om even achterom te kijken en een balans op te maken. Justitie wordt dan soms vergeleken met een wijngaard. Ze moeten beiden met zorg worden onderhouden om deze te vrijwaren voor de volgende generaties, en intussen kunnen we er zelf de vruchten van plukken. Het beeld van justitie als wijngaard lijkt geïnspireerd op de stellingen van Harvard-professor Yascha Mounk, die in zijn boek ‘The People vs Democracy’ de bedreigingen van de liberale democratie analyseert. Net zoals in een wijngaard heeft democratie onderhoud nodig om te bloeien en te overleven.

Daarin spelen advocaten een onvervangbare rol. Dit weekend publiceerde De Standaard een interview met de Russische advocaat Michaïl Birjoekov, die behoort tot de “steeds kleinere groep Russische advocaten die politieke gevangenen wil verdedigen” (“Misschien kan ik beletten dat mijn cliënten gefolterd worden”, De Standaard, 21 december). Hij illustreert treffend hoe het onderhoud van de justitiële wijngaard soms moeizaam verloopt, maar het toch nooit hopeloos is. In het Rusland van vandaag weet hij dat in zijn dossiers het vonnis al op voorhand vaststaat, waarbij spontaan de vraag komt of zijn werk dan nog wel zinvol is. “Ik zie het niet als een hopeloze strijd. Principieel vind ik de verdediging van de mensenrechten noodzakelijk, zeker in een land als Rusland. Onze cliënten, die zo dapper zijn geweest hun mening te uiten, moeten de zekerheid hebben dat iemand hen verdedigt. Zij moeten voelen dat er in ons land nog mensen zijn die wél geloven in een rechtstaat. (…). Nee, de strijd tegen onrechtvaardigheid kan nooit nutteloos zijn”. We kunnen ook in ons land inspiratie putten uit dat voluntarisme.

Deze week was er aandacht voor het vonnis van de rechtbank in Brussel over de manier waarop justitie de zaak afhandelde van de man die Julie Van Espen heeft vermoord (zie mijn opinie “Justitie oordeelt streng over eigen falen”). In De Tijd werd het vonnis omschreven als de veroordeling van een systeemfalen. “De rechtbank acht zowel het parlement en de regering als de rechterlijke macht zelf aansprakelijk” (“Het schuldbesef van justitie”, De Tijd, 20 december). De commentator geeft ook wel toe dat er bij justitie de voorbije jaren stappen in de goede richting zijn gezet, maar het is verre van genoeg. “De uitspraak van de Brusselse rechter herinnert ons aan de urgentie dat er nieuwe regering komt: er ligt belangrijk werk te wachten”.

Intussen publiceerde Bob Van den Broeck (administrateur-generaal van het Vlaams Agentschap Justitie en Handhaving) een opiniestuk op Knack Online over het gevangenisbeleid. De titel onthult meteen alles: “Onze justitie is zwaar ziek. Wat een hoeksteen van de rechtsstaat zou moeten zijn, is een krakkemikkig krukje”. Hij hekelt dat gevangenisdirecteurs zware criminelen vervroegd vrijlaten door plaatsgebrek. Eerder hadden al een aantal magistraten aan de alarmbel getrokken, omdat het aan de rechters van de strafuitvoeringsrechtbank toekomt om daarover te beslissen. De overbevolking wordt nu bestreden door de gevangenispoorten open te zetten. Bestaat er een overtreffende trap van systeemfalen? Zou dat de regeringsonderhandelaars ertoe kunnen brengen om ook eens ruzie te maken over justitie en het belang ervan willen inzien voor het instandhouden van de ganse wijngaard?

Soms wordt de wijngaard van onze democratische rechtstaat nog op een andere manier overwoekerd. De Tijd-commentator Rik Van Cauwelaert is scherp voor de regeldrift van Europa, die volgens hem uitgemond is in een ”bureaucratische miskleun” (“Administratieve terreur”, De Tijd, 21 december). Dat ontlokte een nogal onthutsende reactie uit van Prof. Kurt Deketelaere op LinkedIn. Hij schreef er o.m. het volgende: “Het voorbije semester doceerde ik het vak EU Environmental, Energy and Climate Law. 26 uren waren nauwelijks voldoende voor de hoofdlijnen (…) Wat een oeverloos complex domein is dit toch geworden, zelfs voor gespecialiseerde academici als uw dienaar. Laat staan dan voor bedrijfsleiders, vakbondsmensen, ambtenaren, journalisten, burgers kortweg”. En hij vervolgt: “Lees gewoon even (een paar keer) de actuele wetteksten inzake emissiehandel, natuurherstel, industriële emissies, duurzaamheidsrapportering, hernieuwbare energie, enz… Hoe raken zo’n teksten ooit goedgekeurd?”. Wanneer een gezaghebbend academicus van dat niveau moet toegeven dat hij zelf moeite heeft om het nog allemaal te begrijpen is dat méér dan een kanarie die in de koolmijn zingt en mogen we ons in deze kerstperiode toch grondig bezinnen over onze wijngaard.

Wie dus omkijkt naar het voorbije jaar zal niet altijd vrolijk worden. Maar er zijn er nog velen binnen justitie die met grote gedrevenheid het beste van zichzelf geven, maar de wijngaard vergt onderhoud. Helaas blijkt het geen bekommernis van de regeringsonderhandelaars.

Hugo Lamon

Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.