Steeds meer landen (zoals recent nog Italië) verankeren de bescherming van dieren in de Grondwet. Deze golf van ‘animal constitutionalism’ situeert zich in de bredere tendens van aandacht voor mens en natuur waarbij het ‘verantwoordelijk’ antropocentrisme steeds meer terrein wint op het klassiek antropocentrisme in het recht. Ook in België denkt men na over de kwestie, al dreigt, zoals wel vaker, een Belgisch nietszeggend compromis uit de bus te komen.
Waar landen zoals Zwitserland revolutionaire pistes verkennen zoals het toekennen van het recht van niet-menselijke primaten op leven en op lichamelijke en mentale integriteit, is de Belgische grondwetgever heel wat terughoudender. Momenteel buigt de commissie voor Grondwet en Institutionele Vernieuwing van de Kamer van volksvertegenwoordigers zich over twee hangende voorstellen.
Extra lid bij artikel 7bis Grondwet
Beide voorstellen hebben betrekking op de toevoeging van een extra lid aan artikel 7bis van de Belgische Grondwet. Dit zou betekenen dat naast de algemene beleidsdoelstelling van duurzame ontwikkeling, ook een beleidsdoelstelling voor dierenwelzijn zou worden opgenomen. Een belangrijk gegeven hierbij is dat artikel 7bis onder Titel Ibis valt en dus ontsnapt aan de toetsingsmogelijkheid van het Grondwettelijk Hof dat zich onder meer uitstrekt tot de grondrechten vervat in Titel II van de Grondwet. Om hieraan tegemoet te komen werd in het verleden een amendement ingediend om dierenwelzijn toe te voegen aan het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu in artikel 23, derde lid, 4° van de Grondwet (een artikel dat wel onder Titel II valt), maar dit werd niet weerhouden. Bijgevolg lijken de huidige voorstellen vooral symbolisch van aard te zijn – dierenwelzijn een waarde waaraan de maatschappij veel belang aan hecht en daarom grondwettelijke status verdient– met beperkte of geen juridische draagwijdte.
Vooralsnog blijft het afwachten of en onder welke vorm dieren in de Belgische Grondwet zullen worden verankerd. Het blijkt immers een werk van lange adem te zijn
Wat betreft de staatsdoelstelling inzake duurzame ontwikkeling kan wel worden opgemerkt dat het Grondwettelijk Hof het gebrek aan toetsingsmogelijkheid reeds heeft omzeild door een indirecte toetsing uit te voeren via koppeling aan een artikel waar het wel kan aan toetsen, het gaat dan vooral om de koppeling van duurzame ontwikkeling aan het recht op de bescherming van een gezond leefmilieu. Voor een dierenwelzijnsstaatsdoelstelling ligt een indirecte toetsing moeilijker omwille van het gebrek aan een aanknopingspunt, aangezien de piste van artikel 23, derde lid, 4° in het verleden reeds werd afgewezen. Dit is trouwens ook de indieners van voorstel nr. 3333/1 niet ontgaan. In de toelichting van dit voorstel is immers te lezen dat: “Samen met dit voorstel wordt een voorstel van bijzondere wet tot wijziging van artikel 1 van de bijzondere wet van 6 januari 1989 op het Grondwettelijk Hof ingediend, teneinde grondwetsartikel artikel 7bis nog doelmatiger te maken. Concreet beoogt dat voorstel van bijzondere wet de lijst van bepalingen in het licht waarvan het Grondwettelijk Hof zijn toetsing uitoefent, uit te breiden tot het bepaalde onder titel Ibis van de Grondwet, waar artikel 7bis onder valt.”. Hierbij zou, ondanks dat dierenwelzijn als staatsdoelstelling zou worden opgenomen, het Grondwettelijk Hof direct kunnen toetsen waardoor het opnemen van dieren in de grondwet het loutere symbolische zou overstijgen. Vooralsnog blijft het afwachten of en onder welke vorm dieren in de Belgische Grondwet zullen worden verankerd. Het blijkt immers een werk van lange adem te zijn: ook in de vorige legislatuur stond het invoeren van dierenwelzijn in de Grondwet al op de agenda. Ook ditmaal lijkt de kans groot, gelet op de nakende verkiezingen, dat het onderwerp wederom wordt doorgeschoven naar volgende legislatuur. Boven op het gebrek aan ambitie zou België zo ook zijn geloofwaardigheid op de proef stellen en het gebrek aan vertrouwen van de burger in de politiek bestendigen.
Verregaande bescherming dieren in Finse Grondwet
Zoals eerder werd aangegeven is het Belgische voorstel vergeleken bij enkele andere grondwetsvoorstellen die betrekking hebben op de bescherming van dieren, maar weinig innovatief. In Finland werd in november 2022 een voorstel ingediend dat niet alleen naar dieren verwijst, maar hen fundamentele grondrechten toekent. Het stelt vijf artikelen vast die (toevalligerwijs ook in dit geval) artikel 7 van de Grondwet zouden uitbreiden. In artikel 7aworden dieren ten eerste erkend als wezens met gevoel; individuen die de mens moet beschermen in hun eigen belang. Het uitgangspunt hierbij is artikel 13 VWEU, dat dieren als voelende wezens erkent op Europees niveau. Bovendien wordt ook vastgesteld dat het ‘spreekrecht’ van dieren moet worden uitgeoefend door hun wettelijke vertegenwoordiger, wat nader bij wet zal moeten worden geregeld. In artikel 7b wordt vervolgens gesteld dat de overheid de grondrechten van dieren moet waarborgen en dat bedrijven bij hun activiteiten de grondrechten van dieren moeten respecteren. Beperkingen op de grondrechten van dieren mogen alleen worden opgelegd als dat nodig is om de fundamentele rechten van mensen of dieren te beschermen, en moeten zo beperkt mogelijk zijn in verhouding tot het nagestreefde doel. Bij het opleggen van beperkingen moet de wezenlijke inhoud van de dierlijke grondrechten worden gerespecteerd, en beperkingen moeten wettelijk zijn vastgelegd. Dit is duidelijk een toepassing van een vorm van een proportionaliteitstoets op de grondrechten van dieren. Artikel 7c bevat dan een specifieke vermelding van de fundamentele rechten van wilde dieren, waarbij het centrale grondrecht het recht op leven is ‘en het recht om in vrijheid in hun natuurlijke habitat te leven’. Daarnaast legt het ook een positieve plicht op aan mensen om dieren in nood te helpen, en hebben dieren het recht ‘om gedood te worden als het ze in een toestand verkeren waarin het wreed is om in leven te worden gehouden’. In artikel 7d worden de fundamentele rechten van dieren die afhankelijk zijn van menselijke zorg verder gespecificeerd. Daarin wordt ook een recht op leven vastgelegd, en het recht om zich te ontwikkelen en gedragen op een wijze die kenmerkend is voor de soort, en zonder uitstel de juiste verzorging te krijgen. Opnieuw wordt hier ook een recht om gedood te worden aan toegevoegd, maar enkel op een manier die specifiek is voorzien in de wet, met respect voor het dier als een individu met gevoel. Artikel 7e stipuleert ten slotte een algemeen verbod om dieren te fokken op zo’n manier dat het dier of zijn nakomelingen lichamelijk of geestelijk letsel wordt toegebracht.
Het Finse voorstel gaat een stuk verder dan de Belgische variant: meer dan een algemene verantwoordelijkheid voor dierenwelzijn ten behoeve van de overheid, worden grondrechten toegekend aan dieren als individuen.
Het Finse voorstel gaat een stuk verder dan de Belgische variant, en zou waarschijnlijk enkele radicale gevolgen hebben voor de Finse samenleving. Meer dan een algemene verantwoordelijkheid voor dierenwelzijn ten behoeve van de overheid, worden grondrechten toegekend aan dieren als individuen. Het is waarschijnlijk dat een dergelijke erkenning van het ‘recht op leven’ van (andere) dieren zou leiden tot een verbod op de productie van vlees, melk en andere dierlijke producten, aangezien onze voorkeur voor zulke producten maar moeilijk kan worden beschouwd als ‘noodzakelijke’ beperking van hun grondrechten, in het licht van de vele alternatieven die er vandaag de dag voorhanden zijn. Het zou een ware ‘animal liberation’ inhouden zoals Peter Singer die al in 1975 voorstelde. Maar is de Finse samenleving klaar voor deze stap? De kans dat het voorstel wordt aangenomen lijkt, zeker met het oog op de laatste politieke ontwikkelingen, niet erg groot te zijn.
Wat in andere Europese landen?
De Finse casus kan dan ook worden beschouwd als uitschieter. De meeste andere Europese landen die een bepaling over dieren in de grondwet opgenomen hebben, deden dat op een manier die te vergelijken is met het Belgische voorstel. In Duitsland (art. 20a Grundgesetz) is de vermelding van dieren eveneens te begrijpen als een staatsdoel. Artikel 20a stelt dat de staat ’de natuurlijke grondslagen van leven en dieren binnen het kader van de grondwettelijke orde’ beschermt. In Zwitserland is het de ‘waardigheid van wezens’ (art. 120 Bundesverfassung) die centraal staat, met name in de context van genetische modificatie. In Slovenië (art. 72 Ustava Republike Slovenije) gaat het puur om een verbod om dieren te mishandelen. In Oostenrijk (§ 11-8 Bundesverfassung) en sinds 2022 ook in Italië (art. 9 Constituzione) gaat het om de zeer algemene erkenning dat de staat “manieren en vormen van dierenbescherming” regelt.
Conclusie
Hoewel deze vermeldingen van dieren in de grondwet bij die van het Finse voorstel in het niet vallen, geven zij toch een duidelijk signaal dat dierenbescherming aan belang toeneemt in de rechtsorde, en wordt dierenbescherming gepromoveerd tot een grondwettelijke waarde. Het is te hopen dat ook in België deze stap richting een meer diervriendelijk rechtssysteem dit jaar zal worden genomen, al zal het, in dit geval, hoogstens een mini-stapje zijn.
Dr. Elien Verniers en Dr. Eva Bernet Kempers
Lees van deze auteurs ook:
0 reacties