De Orde van Vlaamse Balies vestigde enkele dagen geleden de aandacht op haar “Ambitienota rechtshulp in Vlaanderen”. Er worden daarin een aantal hervormingsvoorstellen geformuleerd. Alvast niet nieuw is de ongemakkelijke spreidstand die de Orde inneemt, omdat ze tegelijkertijd opkomt voor de belangen van de rechtzoekenden (wat ze steevast kadert in het algemeen belang) en die van de eigen beroepsgroep (en dus ook een syndicaal belang nastreeft). Bij andere vrije beroepen zijn die twee doelstellingen strikt van elkaar gescheiden (kijk naar de artsensyndicaten, of de beroepsverenigingen zoals NAV bij de architecten, enz. die los van de Ordes opereren). Die dubbele rol verklaart waarom het ook “de ambitie” is van de OVB om de overheid ertoe aan te zetten tot snellere betaling over te gaan van de door advocaten verleende prestaties in het kader van de juridische tweedelijnsbijstand.

Het systeem van de rechtshulp berust traditioneel op twee pijlers: de kosteloze ‘eerstelijnsbijstand’ en de ‘juridische tweedelijnsbijstand’ (die laatste nog steeds bekend onder de oude benaming ‘pro-Deoadvocatuur’).

Die eerstelijnsbijstand is een Vlaamse bevoegdheid (hulp aan personen), terwijl de tweedelijnsbijstand een federale materie is (omdat het onder Justitie valt). De OVB pleit er in de ambitienota voor om die tweedelijnsbijstand te ‘defederaliseren’ en dat dus samen met de eerstelijnsbijstand onder te brengen bij de Gemeenschappen. Dat is een oude eis die natuurlijk ook een politieke dimensie heeft, omdat het ook gezien kan worden als een vraag om de gehele Justitie van de federale overheid over te hevelen naar het Vlaamse niveau. Het lijkt er niet op dat die communautaire verzuchting thans een prioriteit is voor de regeringsonderhandelaars.

Iedere burger kan in het kader van de juridische eerstelijnshulp een (beperkt) eerste gratis richtinggevend advies inwinnen. De CJB’s die daarvoor instaan bestaan niet enkel uit advocaten maar ook uit vertegenwoordigers uit de sociale sector en het blijkt ook vaak zo te zijn dat voor wie daar aanklopt de juridische vragen eerder het gevolg zijn van andere psychosociale problemen. In sommige arrondissementen wordt daarom ook ingezet op laagdrempelige initiatieven om juridische dienstverlening en hulpverlening samen te brengen, waaruit blijkt dat advocaten niet alwetend zijn. De OVB heeft dan weer de ambitie om een “digitale applicatie” te ontwikkelen zodat de rechtzoekende “sneller toegang kan krijgen tot een advies op maat”, al is het onduidelijk of die app zich zal beperken tot juridische vraagstukken.

De ‘juridische tweedelijnsbijstand’ is het nog steeds het exclusieve terrein van de advocatuur, die ook via interne controle waakt op de jaarlijkse besteding van 150 miljoen euro overheidsgeld. Het is de ambitie van de OVB om de recent ingevoerde “meer doorgedreven en objectieve controle” nog te verscherpen. Over een eerder kritisch rapport van het Rekenhof valt in de ambitienota valt niets te lezen, maar de OVB herinnert eraan dat ze in 2024 drie advocaten als interne auditors aanstelde “met als opdracht de interne werkprocessen in kaart te brengen en te bezien of de processen de kwaliteitsborging garanderen”. Het zal nog moeten blijken of dit op termijn zal volstaan om de roep naar externe controle af te houden. Het gaat uiteindelijk toch over aanzienlijke overheidsbudgetten.

Voor wie niet echt vertrouwd is met de wondere wereld van de eerste-en tweedelijnsbijstand is het verrassend te moeten lezen dat de OVB nu ook pleit voor een ‘juridische derdelijnsbijstand’. De ambitienota is op dat vlak voor oningewijden nogal vaag. Er wordt enerzijds gepleit voor de “aanvulling van de dienstverlening binnen de juridische bijstand met een aanbod van of begeleiding naar maatschappelijke psychologische of andersoortige dienstverlening”. Het lijkt er op dat de OVB de stelling onderschrijft dat vele problemen niet louter van juridische aard zijn. De OVB preciseert wel dat ze geen voorstander is van geïntegreerde samenwerking tussen advocaten en andere dienstverleners (dus geen “holistische advocatenkantoren” waar advocaten hun krachten bundelen met psychologen of welzijnswerkers), maar anderzijds is ze wel voorstander van een “holistisch aanbod” voor kwetsbare groepen waarbij zowel advocaten als psychosociale hulpverleners worden betrokken. Dat lijkt de OVB zelf te willen gaan doen via een dienstverlening die “openstaat voor alle Vlaamse advocaten én hun cliënten”. Het is onduidelijk wie dat dan moet betalen, al lijkt dit in eerste instantie van de baliebijdragen van de individuele advocaten te moeten komen.

In de ambitienota wordt met geen woord gerept over wat ik gemakshalve de ‘juridische vierdelijnsbijstand’ zou willen noemen. Het gaat dan gewoon over de cliënt die een beroep doet op een advocaat en daarvoor uit eigen zak de rekening betaalt. Mag het ook nog over die groep gaan en hoe die soms moet opboksen tegen gesubsidieerde rechtzoekenden die ongeremd de juridische confrontatie aangaan?

Hugo Lamon

Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.