Every managerial decision is risky, at least to some extent. Conducting business is impossible without venturing into new territories and even the most daily choices could end in failure. (Stanislaw Tosza[1])
De strafwet als handhavingssysteem richt zich vandaag meer dan ooit tot elke onderneming en haar leidinggevenden. Daarmee rijst meteen de pertinente vraag “Kunnen, en zo ja hoe, de onderneming en hun leidinggevenden dit strafrechtelijk risico bij de uitoefening van hun activiteiten beheersen?”.
Alvorens in volgende artikels concreter in te gaan op deelaspecten van het strafrechtelijk risico, lijkt het mij nuttig om één en ander te situeren met een eerste ‘wandeling’ doorheen het strafrecht als ondernemingsrisico.
Strafrecht is verrassend alomtegenwoordig bij het ondernemen
De actualiteit toont voortdurend aan dat strafrecht als bedrijfsrisico prominent aanwezig is en brengt de gevaren onder de aandacht die de onderneming en/of leidinggevenden lopen indien zij of leden van hun organisatie de normering met voeten treden. Dit alomtegenwoordig zijn van het strafrecht in het bedrijfsleven heeft vele ‘vaders’, o.a.: de complexiteit van de onderneming en haar soms zeer uiteenlopende activiteiten, waarop veel uiteenlopende complexe normering van toepassing is, overregulering gekoppeld aan overpenalisering, laagdrempelige invulling van de verwijtbaarheid van strafbare feiten, de loutere onachtzaamheid die dikwijls volstaat om een misdrijf aan de onderneming en/of de leidinggevende te kunnen toerekenen, een streng vervolgingsbeleid, de moderne technologie die fraude op afstand en in alle anonimiteit mogelijk maakt, de extraterritoriale toepassing van de strafwet in een geglobaliseerde ondernemingscontext, enz.
Voor sommige bedrijfsleiders komt de strafrechtelijke vervolging als een grote verrassing. Soms worden zij al dan niet samen met ‘hun’ onderneming vervolgd en uiteindelijk veroordeeld voor inbreuken waarvan zij zich amper bewust waren, laat staan de intentie hadden om ze te plegen. Bovendien moeten zij dikwijls (ook) de strafrechtelijke gevolgen op zich nemen voor gedragingen die materieel door ondergeschikten werden gesteld.
Twee belangrijke invalshoeken : fraude en onachtzaamheid
Die strafrechtelijke verantwoordelijkheid van rechtspersoon (de onderneming) en/of leidinggevende kan vanuit een dubbele invalshoek in het gedrang komen, enerzijds de fraude (bedrieglijk handelen) en anderzijds de onachtzaamheid (gebrek aan voorzorg en voorzichtigheid). Vooral wat dit laatste betreft, ontbreekt op het terrein bij de bedrijfsleiding geregeld het besef dat de loutere onachtzaamheid als schuldvorm dikwijls volstaat om strafrechtelijk verantwoordelijk te worden gesteld, bv. bij zware arbeidsongevallen, het overtreden van administratieve verplichtingen allerhande, milieu-incidenten, enz.
Significante tot soms desastreuze gevolgen, zowel voor de organisatie als voor de ondernemer of leidinggevende
De effectieve toepassing van het strafrecht kan ingrijpende consequenties hebben voor de onderneming en haar leidinggevenden. Denken we maar aan bewarende maatregelen als voorlopige hechtenis, beslag op bedrijfsactiva, verbod om vermogensrechtelijke transacties te voeren, sluiting van een inrichting, enz., alsook de uiteindelijke sancties zoals gevangenisstraf, geldboetes, verbeurdverklaring, sluiting van een inrichting, verbod van een werkzaamheid, enz. Daarnaast zijn er nog de kosten van een noodzakelijk crisismanagement, juridische begeleiding, tijdelijke discontinuïteit en de nauwelijks te becijferen kost van de reputatieschade of zelfs finaal de definitieve discontinuïteit van de onderneming. Daarmee is meteen ook duidelijk dat de share- en stakeholders delen in het risico en de gevolgen ervan.
Risk management als onderdeel van behoorlijk bestuur
Strafrechtelijk risk management is dan ook zonder meer een noodzaak omdat los van de frequentie ervan, de impact in de meeste gevallen (te) aanzienlijk is. Het beheersen van het strafrechtelijk risico is globaal gesproken een aspect van een behoorlijk ondernemingsbestuur (governance). Het werpt immers de kwestie op hoe leidinggevenden hun verantwoordelijkheid nemen t.a.v. de organisatie en de externe stakeholders.
Sommigen gewagen dan ook van een good corporate citizenship. Leidinggevenden zijn ‘toezichthouders’ belast met taken van leiding, toezicht en controle waarvan de goede uitvoering moet bijdragen tot een hogere graad van normconformiteit en dus een behoorlijker bestuur. Het betreft m.a.w. personen die niet alleen vanuit de wet, maar ook vanuit een maatschappelijk gedreven behoorlijk bestuur van de onderneming worden belast met een taak van leiding en toezicht binnen een welbepaald bevoegdheidsdomein. Niet zelden zullen zij zich daarbij ook verplicht zien om een beroep te doen op externe toezichthouders; opnieuw omdat de wet hen daartoe verplicht of omdat een behoorlijk bestuur hen ertoe noopt een beroep te doen externe expertise.
Het zal overigens wellicht niet verbazen dat vele aspecten van behoorlijk bestuur (corporate governance) hun aanknopingspunten vinden in het strafrecht omdat in dat domein de gevolgen significant zijn. Het zijn de leidinggevenden die instaan voor het grote-lijnen-beleid van de organisatie. Dat leiden impliceert het functioneel correct organiseren van de organisatie en het daarop uitoefenen van een gepast toezicht en controle.
De prominente rol weggelegd voor compliance
Meer specifiek is het strafrechtelijk risico zeer nauw verbonden met compliance (normconformiteit). Die vaststelling kan amper verbazen gezien het strafrecht de naleving beoogt van zowat alle normen die het ondernemingsleven beheersen.
Het strafrechtelijk risicobeheer is dan ook een deelverzameling van het compliance risk management dat de beheersing van risico’s beoogt op schade aan het bestuur, de reputatie en de financiële gezondheid van de onderneming als gevolg van een gebrek aan conformiteit met interne en externe bepalingen, alsook van het niet beantwoorden aan de verwachtingen van de belangrijkste stakeholders (de overheid, leveranciers, klant, omwonenden, …).
Extern wordt het compliance risk management door die stakeholders gestuurd, intern door de noodzaak van een gestructureerde compliance-functie en de vermindering van de aansprakelijkheidsrisico’s voor de leidinggevenden van de organisatie.
Het risico strafrecht als ‘opportuniteit’ voor het bedrijf en haar leiders
Slecht georganiseerde organisaties en hun leidinggevenden worden vroeg of laat geconfronteerd met problemen van strafrechtelijke aard. Omgekeerd echter omvat een adequate(re) aanpak van strafrechtelijke risico’s opportuniteiten voor de onderneming, bijvoorbeeld: focus op de ondernemingsdoelstellingen en de core business i.p.v. van op tijdrovend en kostelijk crisismanagement, creëren van vertrouwen in de markt met positieve impact op de waarde van de onderneming en gunstiger marktpositie, betere en transparantere bedrijfsprocessen, een veiliger en zuiverder werkomgeving, kwalitatief betere producten, effectiever en efficiënter crisismanagement als het risico zich toch voordoet, enz. Samengevat met de gevleugelde woorden van Johan Cruyff: “Elk nadeel heb zijn voordeel”.
Het ondervangen van het strafrechtelijk risico is dus voornamelijk een managementprobleem. Overigens is de voedingsbodem van fraude of zware incidenten niet zelden te vinden in een gebrekkige managementcultuur. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de strafbepalingen in bijzondere ondernemingswetten zich richten tot die leidinggevenden of ‘toezichthouders’ binnen de rechtspersoon. De strafrechter kijkt naar de persoon op wie de feitelijke verplichting rustte om de normconformiteit te verzekeren. Een leidraad daarbij voor de strafrechters is de organisatie van de onderneming en de manier waarop die in de praktijk omgaat met het naleven van de toepasselijke regelgeving.
In volgende bijdrages gaan we dieper in op bepaalde facetten van het strafrechtelijk risico.
Patrick Waeterinckx
Advocaat balies Antwerpen en Gent, Praktijklector strafprocesrecht VUB en geregistreerd fraude-auditor.
Waeterinckx Advocaten Ondernemingsstrafrecht
[1] S. Tosza, Criminal Liability of Managers in Europe. Punishing Excessive Risk, Oxford, Hart Publishing, 2019, 1.
0 reacties