Kati Verstrepen, Voorzitter Liga voor Mensenrechten. Onderstaand opiniestuk verscheen eerder in De Standaard, op 15 april 2021.

Twee weken geleden heeft de Brusselse kortgedingrechter beslist dat de huidige coronamaatregelen geen ­wettelijke basis hebben en dat die ­basis er binnen de dertig dagen moet zijn. Het hoger beroep van de Belgische staat werd maandag gepleit en ten laatste op 30 april wordt de uitspraak verwacht. Net voor het ver­strijken van de termijn van dertig dagen.

Tijdens de hoorzittingen over het voorontwerp van pandemiewet in het parlement, nog voor de uitspraak van de kortgedingrechter, bleek dat de bevraagde experts het erover eens zijn dat het voorliggende voorontwerp niet voldoet. Onafhankelijk van wat de rechter in beroep beslist, is het hoog tijd voor het parlement om werk te maken van een goede pandemiewet. Het voorontwerp voorziet in de mogelijkheid dat de grondwet geschorst wordt tijdens een langdurige crisis. Dat zou niet alleen expliciet ongrondwettig zijn, maar bovenal een historische fout.

De pandemiewet moet ambitieus zijn. Hij moet een voorbeeld worden van hoe bescherming van grondrechten en een adequate reactie op een pandemie hand in hand gaan. Wij zijn ervan overtuigd dat respect voor onze grondrechten de enige manier is om een gedragen beleid te voeren tijdens een langdurige crisis. Transparantie is cruciaal. Die transparantie is niet ­alleen een hoeksteen van de rechtsstaat, ze is ook nood­zakelijk om de betrokkenheid en motivatie van de bevolking langdurig op peil te houden. Een goede pandemiewet is absoluut in ieders belang.

Adviesorganen

We luisterden goed naar wat de experts in de hoorzittingen zeiden en kwamen tot de conclusie dat zo’n ­pandemiewet zeker enkele elementen moet bevatten. Ten eerste moet worden afgestapt van de huidige werkwijze van de ministeriële besluiten. Onze grondwet heeft nooit toegelaten dat één minister de bevoegdheid kon krijgen om verordenend op te treden, laat staan om grondrechten in te perken. De grondwet bepaalt bovendien dat grondrechten alleen bij wet kunnen worden beperkt. Dat geldt ook wanneer het gaat over gegevensbescherming: het verzamelen van nieuwe gegevens voor nieuwe doeleinden of nieuwe databanken creëren kan niet zonder parlementair debat.

Dat is een tweede element: de betrokkenheid van het parlement moet duidelijk verankerd worden. De rol van het parlement is uiterst belangrijk, ook in tijden van crisis. Wanneer potentieel grondrechten worden beperkt, verzekert het parlement dat de bevolking daar een stem in krijgt én toezicht kan uitoefenen op de beslissingen. De controle slaat niet alleen op hoe beslissingen worden genomen, maar ook op de motivering ervan. Controle of goedkeuring achteraf volstaat niet. Het moet aan het parlement toekomen om te beslissen of we met een epidemische noodtoestand te maken hebben en om het kader te scheppen waarbinnen de regering maatregelen kan nemen.

Het is positief dat waarde wordt gehecht aan experts en wetenschappelijke adviezen in het uitstippelen van beleid. De pandemiewet moet er wel over waken dat de werkwijze transparant blijft. Zo zou de wet ook in criteria moeten voorzien voor hoe adviesorganen samengesteld zijn, voor de selectie van experts, voor waarborgen van hun onafhankelijkheid en het uitsluiten van belangenconflicten. Bovendien moet gecommuniceerd worden wie deel uitmaakt van de adviesorganen en waarom. Daarnaast moeten de adviezen bekendgemaakt worden, zoals dat ook gebeurt in andere landen.

Juridisch solide

Daarnaast mag niet lichtzinnig beslist worden dat het advies van de ­Afdeling Wetgeving van de Raad van State om redenen van hoogdringendheid niet gevraagd moet worden. We moeten snel kunnen schakelen maar omdat het hier potentieel om ernstige beperkingen van grondrechten gaat, is het van groot belang om zo’n advies in te winnen. Het is in ieders belang dat de maatregelen juridisch solide zijn, ook voor de overheid zelf, zodat het crisisbeleid niet achteraf onderuit kan worden gehaald.

Ook tijdens een crisis moet de burger een beroep kunnen doen op de rechterlijke macht, zowel voor er maatregelen genomen worden als erna. Als de maatregelen wetten worden, zullen eventuele beroepen bij het Grondwettelijk Hof ingeleid worden. Aangezien voor dit Hof geen procedure in uiterst dringende noodzakelijkheid mogelijk is, in tegenstelling tot de Raad van State, kan dat de rechtsbescherming voor de burger verzwakken. Experten schoven hiervoor al creatieve oplossingen naar voren tijdens de hoorzittingen. Het is aan het parlement om die verder uit te werken.

Het voorontwerp opent de mogelijkheid om allerlei gegevens te verzamelen en databanken te kruisen om een eventuele crisis het hoofd te bieden. Over welke gegevens het gaat en hoe men die wil gaan gebruiken, daar bleef het voorontwerp stil over. Die ­vage, maar zeer open bepalingen zorgden al voor ernstige kritiek van de Gegevensbeschermingsautoriteit: geen enkele van de essentiële elementen van gegevensverwerking was voldoende duidelijk bepaald én het voorontwerp betrok het parlement niet in de regeling van massaverzameling van gevoelige gegevens van alle inwoners van België. Dit kan een enorme impact hebben op de samenleving. Het is aan de parlementsleden om hierin het voortouw te nemen. Wanneer het over gegevensbescherming gaat, moet het parlement zijn rol opnemen en ervoor waken dat er een evenwicht wordt gevonden tussen privacy en andere grondrechten.

Aandacht voor kwetsbaren

We willen ook het gelijkheidsbeginsel benadrukken. Als er iets is wat we de voorbije maanden geleerd hebben, dan is het wel dat mensen willen bijdragen aan een collectief doel en tijdelijk vrijheden willen inleveren als het aangetoond is dat die opoffering noodzakelijk is, in verhouding staat met wat we als samenleving willen bereiken én de lasten gelijk verdeeld zijn. Voor de meest kwetsbaren onder ons heeft de crisis tot nog meer kwetsbaarheid geleid. Dit moeten we absoluut vermijden in de toekomstige aanpak van deze crisis en in volgende noodtoestanden. De pandemiewet moet expliciet opnemen dat elke maatregel conform is aan onze grondwet, aan de noodzakelijkheids- en proportionaliteitstoets voldoet én het gelijkheidsbeginsel respecteert.

De voorbije maanden waren zwaar en vele offers werden gevraagd. Maar zoals altijd bieden crisissen ook mogelijkheden. Laten we lessen trekken uit de ervaringen en erop toezien dat ze omgezet worden in een degelijke pandemiewet, mét respect voor onze grondrechten. Zo zijn we klaar om een nieuwe crisis het hoofd te bieden.

In de video hieronder laat Advocatennet Kati Verstrepen aan het woord over de Pandemiewet. Houd zeker Advocatennet in het oog waar u binnenkort nog meer interviews met haar kunt bekijken.