Vaak denken advocaten en rechters dat ze met hun juridische bagage kunnen bijdragen aan de rechtsstaat en er zelfs een essentieel onderdeel van zijn. Advocaten en hun cliënten vragen dat rechters beslissingen nemen, ook als de wetten de oplossing niet in petto hebben.

De rechter wordt geconfronteerd met de vraag naar gerechtigheid, meer nog dan naar rechtvaardigheid. De rechter mag zich daarbij niet beperken tot een louter instrumentele toepassing van het recht. Het is mensenwerk. De vraag is dan hoe rechters tot hun oordeel komen wanneer de wet geen houvast biedt.

Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het niet eenvoudig is om na te gaan hoe rechters tot een beslissing komen. Daar spelen veel elementen een rol. Rechters zijn vooral mensen en handelen ook zo wanneer ze recht spreken. Een rechter wordt daarbij beïnvloed door attitudes. Dat is trouwens niet eigen aan rechters. Ieder mens zoekt naar zekerheden en probeert de te maken keuzes te beperken, want anders wordt het samenleven onmogelijk. Wie dol is op ‘dame blanche’ zal bij het bekijken van de dessertkaart in een restaurant snel gerustgesteld zijn wanneer dit op de kaart staat, zodat er geen moeilijke keuzes moeten worden gemaakt. Iets anders is het wanneer in het warenhuis de favoriete tandpasta niet voorhanden is, zodat de burger gedwongen wordt een nieuwe keuze te maken. Wetenschappelijk onderzoek leert dat het alternatief zoveel mogelijk zal aansluiten bij de al gekende tandpasta. Interessant is dan te weten hoe de rechter een oordeel moet vellen wanneer het geschil geen dame-blancheattitude mogelijk maakt, maar via de afwezige tandpasta-weg moet worden beslecht.

De attitude is dus een kwestie van keuzes maken, maar dat mag er niet toe leiden dat de rechter zijn onpartijdigheid verliest. Dat blijft een uitdaging.

Het feit dat rechters als mens reageren biedt ook grote voordelen. Dat is juist hun meerwaarde ten aanzien van artificiële intelligentie. Advocaten en rechters hebben wel al te vaak de neiging om vast te houden aan ‘identisch’ denken door alles in door hen gekende categorieën te willen classificeren of te kwalificeren. Daar houdt het overigens niet mee op, want juristen handelen daarna ‘statisch’. Ze willen immers niet dat de feiten ontsnappen aan hun classificatie. Zo willen ze het geschil beheersbaar houden en daarmee denken ze bij te dragen tot de rechtszekerheid.

Rechters worden ook beïnvloed door de houding van de advocaten. Advocaten leggen aan de rechter een foto voor van de feiten, zodat de rechter op grond daarvan recht kan spreken. Rechters moeten hun eigen oordeel tussen haakjes kunnen zetten en onbevangen de feiten beoordelen. Toch mogen ze daarbij niet, zoals in de afbeelding van Vrouwe Justitia, een blinddoek dragen. Recht wordt immers ook beïnvloed door morele overwegingen, wat toch nodig blijkt om tot een rechtvaardige oplossing te komen. In de opleiding van magistraten is er nog te weinig aandacht voor intervisie en wordt nog te veel gefocust op louter juridische kennis.

Recht is voor een deel een kwestie van moraal. In een eenvormige gemeenschap zorgt dat niet voor conflicten, want iedereen heeft dan dezelfde visie. In de moderne complexe en diverse samenleving is dat niet mogelijk. Daarom moeten juristen oefenen in ‘verschildenken’, eerder dan de uniformiteit op te zoeken. Recht spreken veronderstelt dat de verschillen worden opgezocht eerder dan ontweken.

Het maakt duidelijk dat er bij de reflectie over de rechtspraak nood is aan een meer doorgedreven casusanalyse. Dat is iets anders dan overzichten van rechtspraak maken, maar betekent dat er meer moet worden onderzocht wat de achterliggende beweegredenen zijn die partijen beweegt om een zaak voor de rechter te brengen en waarom de rechter die zaak dan op een bepaalde wijze oplost. Sommigen pleiten er voor dat rechters niet alleenzetelend zouden optreden, precies om die morele beïnvloeding af te zwakken.

Een perfecte manier van besluitvorming is er niet. Het blijft mensenwerk. De rechter zal nuance aanbrengen in zijn oordeel, waardoor zaken die de burger als gelijk ervaart toch anders worden beoordeeld. De burger krijgt dan de indruk dat het dan maar kwestie is van bij de juiste rechter terecht te komen. De uitdaging is om daarin een juiste balans te vinden, zodat ook de buitenwereld de indruk krijgt dat recht spoort met rechtvaardigheid. Het oordeel van de burger is niet noodzakelijkerwijze gekoppeld aan het resultaat, maar die moet wel de indruk krijgen dat het oordeel eerlijk verlopen is.

(Deze blog werd live geschreven aan de hand van de reacties tijdens het debat naar aanleiding van de voorstelling van het boek “De luis in de toga” op 3 december 2024).

Hugo Lamon

Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.