Op 27 april 2022 presenteerde de Europese Commissie een voorstel van Richtlijn (COM 2022/117) en een Aanbeveling (2022/758) over de wijze waarop journalisten en mensenrechtenverdedigers die betrokken zijn bij publieke participatie kunnen worden beschermd tegen kennelijk ongegronde of onrechtmatige gerechtelijke procedures (“strategische rechtszaken tegen publieke participatie”). De Europese Commissie dringt hiermee aan op maatregelen tegen het misbruik van rechtsprocedures in de vorm van SLAPPs (Strategic Lawsuits Against Public Participation): rechtsgedingen die vooral (onderzoeks)journalisten, milieu- en mensenrechtenactivisten en academici viseren. Het voorstel van Richtlijn en de Aanbeveling bevatten een reeks beleidsvoorstellen die een impact hebben op de advocatuur, inclusief op de deontologie van de advocaat.

Het voorstel van Richtlijn en de Aanbeveling bevatten een reeks beleidsvoorstellen die een impact hebben op de advocatuur, inclusief op de deontologie van de advocaat.

SLAPPs en advocaten

Het voorstel van Richtlijn heeft een beperkte draagwijdte, want het betreft enkel civiele procedures met grensoverschrijdende gevolgen. Bovendien moet het nog een lange weg afleggen alvorens de Commissie, de Raad en het Europees Parlement tot een consensus komen. Aanbeveling 2022/758 heeft een ruime draagwijdte want slaat op alle rechtsprocedures. Bovendien is deze reeds van toepassing, hoewel dus als ‘soft-law’. Analoog met het voorstel van Richtlijn 2022/117 bevat de Aanbeveling een aantal bepalingen die zich richten op de advocatuur.

Advocaten vertolken bij SLAPPs immers een belangrijke rol: hetzij omdat zij optreden namens eisers en zich engageren in een (dreiging met een) SLAPP, hetzij omdat zij aan de kant van de verweerders voor de rechtbank het (manifest) ongegrond karakter van de vordering aanvoeren, en op hun beurt de veroordeling van eisers kunnen vorderen wegens misbruik van procedure of tergend en roekeloos geding. Daarom bevat de Aanbeveling 2022/758 ook beleidsvoorstellen die een impact hebben op de advocatuur en meer in het bijzonder op de (naleving van de) deontologie van de advocaat.

Een advocaat die voor zijn of haar cliënt een roekeloze SLAPP-procedure initieert, negeert de deontologische basisregel inzake het eerbiedigen van de beginselen van waardigheid, rechtschapenheid en kiesheid. Met het voeren van een dergelijk rechtsgeding bewijst hij bovendien noch zijn cliënt, noch de samenleving een dienst. De cliënt zelf riskeert immers een veroordeling wegens procesmisbruik met bijhorende financiële kosten. Een SLAPP brengt ook schade toe aan het voeren van het maatschappelijk debat in een democratische samenleving, want het dreigt stemmen die gehoord moeten worden het zwijgen op te leggen. Tegelijk maakt een SLAPP misbruik van het justitieapparaat.

Een advocaat die voor zijn of haar cliënt een roekeloze SLAPP-procedure initieert, negeert de deontologische basisregel inzake het eerbiedigen van de beginselen van waardigheid, rechtschapenheid en kiesheid.

SLAPPs, een onrustwekkend fenomeen

Dat SLAPPs een ernstig probleem creëren, werd in 2020 onder de aandacht gebracht door de commissaris voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa die de oproep lanceerde om dringend en doortastend actie te ondernemen tegen SLAPPs. In een arrest van 15 maart 2022 in de zaak OOO Memo t. Rusland verwijst het EHRM naar deze oproep van de mensenrechtencommissaris en naar “the growing awareness of the risks that court proceedings instituted with a view to limiting public participation bring for democracy” (EHRM 15 maart 2022, OOO Memo/Rusland, nr. 2840/10, §§ 23 en 43).

Een brede coalitie van burgerinitiatieven, mediaorganisaties, verenigingen van journalisten, ngo’s en academici heeft zowel bij de EU (via een Richtlijn en een Aanbeveling) als bij de Raad van Europa (via een Aanbeveling) aangedrongen om de regeringen en wetgevers van de lidstaten aan te zetten een dam op te werpen tegen SLAPPs en een reeks maatregelen te nemen om dit soort tergende en intimiderende procedures te neutraliseren. De Europese Commissie heeft in het kader van haar European Democracy Action Plan alvast initiatieven aangekondigd om SLAPPs te voorkomen, in een vroeg stadium te beëindigen of finaal ook effectief te sanctioneren. Het wordt ongetwijfeld een moeilijke evenwichtsoefening tussen het waarborgen van het recht op toegang tot de rechter in functie van de bescherming van de eer, reputatie, privacy of andere rechten van eisers, en de aanspraak om niet belaagd of geïntimideerd te worden met tergende rechtsvorderingen die erop gericht zijn de journalistieke vrijheid en de verslaggeving of het debat over zaken van publiek belang in te perken.

SLAPPs in België

Ook in België hebben media, journalisten, ngo’s, actievoerders en academici zich zowel in civiele zaken als in strafzaken moeten verweren tegen (rechtstreekse) dagvaardingen en vorderingen die (duidelijke) kenmerken vertonen van abusieve of tergende procesvoering vanwege de klagers of eisers. Dat advocaten hierbij een belangrijke of zelfs bedenkelijke rol kunnen spelen is ook opgemerkt op Europees niveau. De Antwerpse advocaat Walter Damen werd in het kader van de European SLAPP Contest 2022 namelijk genomineerd als “bully lawyer of the year”, omdat hij in een reeks hardnekkige SLAPP-zaken is opgetreden voor eisers.

Ook in België hebben media, journalisten, ngo’s, actievoerders en academici zich zowel in civiele zaken als in strafzaken moeten verweren tegen (rechtstreekse) dagvaardingen en vorderingen die (duidelijke) kenmerken vertonen van abusieve of tergende procesvoering vanwege de klagers of eisers.

Damen werd gepresenteerd als de advocaat “who has filed multiple lawsuits against the news site Apache on behalf of his client, Erik van der Paal, a project developer. Apache was hit with several proceedings on grounds of civil defamation and breach of reputation as well as for stalking and invasion of privacy under criminal law. All civil actions against Apache were dismissed and in a criminal case (the journalists of) Apache were acquitted. The Antwerp Court of Appeal ultimately found the legal action against Apache to have been an abuse of process as it had been pursued “with the intention of (financially) exhausting the defendants into silence”.

Early dismissal

De uitkomst voor de verweerders in SLAPP-procedures eindigt vrijwel steeds op een positieve noot, in termen van de finale rechterlijke uitspraak. Maar dat gunstig resultaat komt er pas na een soms jarenlange procesvoering, omdat er in België geen specifieke procedurele waarborgen zijn om in de beginfase of in een vroeg stadium van de procedure een SLAPP af te wijzen. Nochtans is dit waar vooral op aangedrongen wordt (“early dismissal”): volgens de EU-Aanbeveling 2022/758 moeten de lidstaten ervoor zorgen dat er procedurele waarborgen beschikbaar zijn om kennelijk ongegronde of onrechtmatige vorderingen tegen publieke participatie “in een vroeg stadium” af te wijzen. Immers, hoe langer een procedure aansleept, hoe langer de intimidatie aanhoudt en hoe ernstiger de financiële, praktische en psychologische gevolgen zijn voor de verweerders of beklaagden.

Tergend en roekeloos geding

Het tegengewicht dat het Belgisch recht biedt in dit soort procedures situeert zich op het einde van de rechtsgang, namelijk wanneer de vordering van eisers door de rechter als tergend en roekeloos wordt beoordeeld. Het voeren van een tergend en roekeloos geding is te beschouwen als een fout, die aanleiding kan zijn tot een vordering in schadevergoeding op grond van artikel 1382 BW. Krachtens artikel 780bis Ger.W. kan het aanwenden van de rechtspleging voor kennelijk onrechtmatige doeleinden ook worden gesanctioneerd met een geldboete tot 2.500 euro, onverminderd de schadevergoeding die kan worden gevorderd. In strafzaken bieden de artikels 159, 191 en 212 Sv. de mogelijkheid om uitspraak te doen over de vordering van de beklaagde tegen de burgerlijke partij tot vergoeding van de schade die hem door de vervolging werd berokkend.

Wat opvalt is dat de zeldzame keren dat eisers werden veroordeeld wegens tergend en roekeloos geding of procesmisbruik, de toegekende schadevergoedingen aan verweerders, eventueel in combinatie met de aan hen toegewezen rechtsplegingsvergoeding, slechts een bescheiden compensatie zijn voor de financiële kosten die verweerders maakten om hun expressievrijheid in rechte erkend en gevrijwaard te zien. In de huidige stand van de Belgische wetgeving kan een partij overigens niet worden aangesproken tot betaling van een vergoeding voor de tussenkomst van een advocaat van een andere partij boven het bedrag van de volgens artikel 1022 Ger.W. vastgestelde rechtsplegingsvergoeding. De EU-Aanbeveling 2022/758 dringt er op aan dat een eiser die een onrechtmatige gerechtelijke procedure tegen publieke participatie heeft ingeleid, kan worden verplicht alle (!) kosten van de procedure te dragen, alsmede tot integrale schadeloosstelling kan worden verplicht voor alle natuurlijke of rechtspersonen die schade hebben geleden ten gevolge van een onrechtmatige gerechtelijke procedure tegen publieke participatie. De Aanbeveling wil ook dat er “doeltreffende, evenredige en afschrikkende straffen” kunnen worden opgelegd aan de partij die een onrechtmatige gerechtelijke procedure tegen publieke participatie heeft ingeleid.

De advocatuur: deontologie en opleiding

Voor wat de te nemen maatregelen betreft binnen de advocatuur zit de EU-Aanbeveling op twee sporen, namelijk optreden tegen advocaten die SLAPPs initiëren, en juridische ondersteuning geven aan advocaten die optreden namens de verweerders in SLAPP-zaken. Lidstaten worden er toe uitgenodigd om ervoor te zorgen “dat de deontologische regels voor het gedrag van rechtsbeoefenaars en de tuchtstraffen voor inbreuken op die regels rekening houden met en voorzien in passende maatregelen om kennelijk ongegronde of onrechtmatige gerechtelijke procedures tegen publieke participatie te ontmoedigen. De lidstaten zouden zelfregulerende instanties en verenigingen van rechtsbeoefenaars moeten aanmoedigen om hun deontologische normen, met inbegrip van hun gedragscodes, in overeenstemming te brengen met deze aanbeveling. Tevens worden passende bewustmaking en opleiding aanbevolen”.

Van de EU-lidstaten wordt ook verwacht dat zij opleidingsmogelijkheden creëren of stimuleren in verband met SLAPPs voor verschillende categorieën rechtsbeoefenaars, zoals juridisch en justitieel personeel op alle niveaus van de rechtspraak, inclusief “gekwalificeerde advocaten” om betere ondersteuning te kunnen bieden aan de mogelijke doelwitten van SLAPPs. De opleidingen zouden vooral gericht moeten zijn op de opbouw van deskundigheid om dergelijke procedures op te sporen en er passend op te reageren. Van de lidstaten wordt ook verwacht dat ze verenigingen van rechtsbeoefenaars en aanbieders van juridische opleiding aanmoedigen om dergelijke opleidingen aan te bieden. De Europese Commissie zelf verbindt er zich toe om aanbieders van opleidingen op Europees niveau aan te moedigen om een dergelijke opleiding te verstrekken en dringt er op aan dat rechtsbeoefenaars en hun beroepsverenigingen worden betrokken bij de ontwikkeling, organisatie, uitvoering en evaluatie van deze SLAPP-opleidingen.

CCBE steunt anti-SLAPP maatregelen met impact op advocatuur

Eerder al heeft de overkoepelende organisatie van balies en advocatenorganisaties, de CCBE (Council of Bars and Law Societies in Europe) via een position paper “on abusive litigations targeting journalists and right defenders” zijn steun uitgesproken voor dergelijke initiatieven. De CCBE benadrukt de principes van ”respect for the rule of law, democratic principles and fundamental rights” en erkent dat het belangrijk is “to protect journalists and rights defenders from strategic lawsuit against public participation (SLAPPs) launched against them in an attempt to silence public debate. Therefore, the CCBE supports the commitments and efforts to protect all actors in public participation from SLAPP. The CCBE supports any measure discouraging abusive or unmerited litigation”. Tegelijk dringt de CCBE er wel op aan dat maatregelen tegen SLAPPs geen aantasting inhouden van “the independence, quality and efficiency of national justice systems which are crucial for the achievement of effective justice” (CCBE Position Paper on abusive litigations targeting journalists and right defenders, 10 December 2021 –Zie ook de nieuwe position paper van maart 2023).

SLAPP waarschuwing

Een opmerkelijk initiatief werd reeds genomen in Engeland en Wales, hoewel niet meer behorend tot de EU, waar SLAPPs en “libel tourism” ernstige problemen opleveren voor de verweerders in dit soort rechtsprocedures. Door de Britse minister van Justitie zijn reeds een aantal anti-SLAPP maatregelen in het vooruitzicht gesteld die ook voor de advocatuur een weerslag zullen hebben. Onlangs, in een “warning notice” van 28 november 2022, heeft de SRA (Solicitors Regulation Authority) erop aangedrongen dat solicitors zich zouden onthouden van het dreigen met of voeren van SLAPPs. De mededeling verzoekt de advocaten “to guard against getting involved in abusive litigation aimed at silencing legitimate critics, known as strategic lawsuits against public participation (SLAPPs)”. De SRA zegt erover bezorgd te zijn dat “some solicitors in England and Wales are using SLAPPs on behalf of their clients. These are used to prevent publication on matters of public importance, such as academic research, whistleblowing or campaigning or investigative journalism”. De SRA doet een oproep tot “law firms not to act for clients in this way”. Als kenmerken van SLAPPs worden aangehaald “bringing cases or allegations without merit, making unduly aggressive and intimidating threats, or claiming misleading outcomes such as exaggerated cost consequences (…)”.

Hoe nu verder?

Minister van Justitie, Vincent van Quickenborne, kondigde reeds aan de Europese anti-SLAPP voorstellen te steunen, de nodige initiatieven te zullen opstarten, meer informatie te zullen verzamelen en daarover ook aan de Europese Commissie te zullen rapporteren op het einde van dit jaar. De Orde van Vlaamse balies (OVB) en de Ordre des barreaux francophones et germanophone hoeven niet te wachten tot ze door de minister “aangemoedigd” worden om enkele initiatieven te nemen die de Aanbeveling voorstelt. Samen met de CCBE kunnen nu al stappen worden gezet in de richting van het aanscherpen van de aandacht voor SLAPPs, zowel in de beroepsopleiding als in de permanente vorming. Ook kan door de Orde gewezen worden op de deontologische basisregels voor de advocatuur met de waarschuwing om geen SLAPPs te initiëren. Tegelijk kan geopteerd worden voor de integratie van een specifieke anti-SLAPP bepaling in de Codex Deontologie voor Advocaten, zodat bij inbreuken de stafhouder of de raad van de Orde, als tuchtorgaan, daarop ook effectief toezicht kunnen uitoefenen. Nu reeds kan de advocatuur zijn inbreng hebben in de voorbereiding van de anti-SLAPP Richtlijn en later bij de implementatie op nationaal niveau bij het formuleren van de procedurele waarborgen tegen SLAPPs. Cruciaal is het uitwerken van duidelijke criteria hoe en wanneer een SLAPP kan worden vastgesteld, met respect voor het recht op toegang tot de rechter en de rol van de advocaat in het verdedigen van de rechtsbelangen van de cliënt met “inachtneming van de wettelijke regels en de beroeps- en gedragsregels” (art. 247 Codex Deontologie voor Advocaten).

Dirk Voorhoof, lid van het Human Rights Centre (UGent), Legal Human Academy en het Expertencomité bij de Raad van Europa betreffende SLAPPs

Voor meer informatie

Zie D. VOORHOOF, “Expressievrijheid en deelname aan het publiek debat juridisch belaagd. Over misbruik van rechtsprocedures tegen “publieke waakhonden” en anti-SLAPP voorstellen”, Tijdschrift voor Mensenrechten (TvMR), 2022/4, 7-12; “SLAPPS: tergende, roekeloze of intimiderende rechtsprocedures tegen media, journalisten en andere ‘publieke waakhonden’”, in B. NELISSEN en P. VANSTAPEL (eds.), De gevier(endeel)de Nolf. Liber Observatoribus Iustitiae, EPO Uitgeverij, Berchem 2022, 127-181 (https://www.jubel.be/slapps-tergende-roekeloze-of-intimiderende-rechtsprocedures-tegen-media-journalisten-en-andere-publieke-waakhonden/) en “Belgian news site acquitted for stalking and breach of privacy in SLAPP-case”, Leuven Public Law Blog, 22 juni 2022, https://www.leuvenpubliclaw.com/news-site-acquitted-for-stalking-and-breach-of-privacy-in-belgian-slapp-case/.