Samuel Atweka is advocaat bij de balie van Kinshasa/Gombe in de Democratische Republiek Congo. Hij is tevens voorzitter van de NGO “Promotion des droits de l’homme et de la justice” (PRODHOJ).

Gysy Umba is advocaat bij de balie van Kinshasa/Matete en lid van PRODHOJ. Ze heeft interviews afgenomen met gedetineerden van de Makala-gevangenis, voornamelijk minderjarigen.

Tussen maart en september 2021 heeft PRODHOJ, met de steun van Advocaten Zonder Grenzen, monitoring verricht om de detentieomstandigheden en de toegang tot justitie in de centrale gevangenis van Kinshasa, bekend als “Makala”, te evalueren in de context van de Covid19-pandemie. Makala, wat “steenkool” betekent in het Lingala, is de grootste gevangenis van de DRC. De gevangenis werd gebouwd tijdens de Belgische kolonisatie in 1957 om 1.500 gedetineerden te huisvesten, vandaag telt ze bijna 9.000 gedetineerden, wat neerkomt op een bezettingsgraad van bijna 600%.

Voor ASF was het niet meer dan normaal om met PRODHOJ samen te werken om deze monitoring uit te voeren. De in 2019 opgerichte NGO wil bijdragen tot de opkomst van de rechtsstaat door de bevordering en de verdediging van de mensenrechten, de toegang tot justitie en de eerbiediging van het recht op een eerlijk proces. Deze doelstellingen staan centraal in al haar acties, met name via het toezicht op schendingen van de mensenrechten, waarneming van processen en diensten voor gerechtelijke of buitengerechtelijke bijstand. De NGO ontwikkelt ook activiteiten voor capaciteitsopbouw op het gebied van mensenrechten, justitie en belangenbehartiging.

Welke maatregelen zijn er genomen in de DRC na de gezondheidscrisis? Wat zijn de resultaten van deze maatregelen?

Samuel Atweka [SA] : Op 21 maart 2020 heeft de procureur-generaal bij het Hof van Cassatie een circulaire uitgevaardigd om de gevangenissen in de DRC te ontlasten. De circulaire had tot doel de verspreiding van Covid-19 in de gevangenissen tegen te gaan. Het bevatte criteria voor gedetineerden die in aanmerking komen voor vrijlating, zoals gedetineerden in voorlopige hechtenis, gedetineerden die terechtstaan voor licht strafbare feiten en gedetineerden die een transactieboete kunnen betalen om voorlopig te worden vrijgelaten. Deze circulaire is nog steeds van kracht. De tenuitvoerlegging ervan stuitte echter op reeds bestaande structurele disfuncties in de strafrechtketen.

In de circulaire worden ook maatregelen uiteengezet die in detentiecentra toegepast moeten worden om gedetineerden te beschermen tegen de zich verspreidende pandemie. Maar ook hier was het moeilijk om deze maatregelen uit te voeren gezien het disfunctionele karakter van de gevangenisadministratie in het land.

We hadden geen toegang tot het register dat ons in staat stelt precies te weten hoeveel gedetineerden baat hadden bij de decongestiemaatregelen van de circulaire van maart 2020. Volgens de nationale mensenrechtencommissie (CNDH) hebben in april 2020 minder dan 50 gedetineerden hiervan gebruik kunnen maken. Dit is uiteraard zeer weinig in vergelijking met wat we tijdens onze monitoring hebben kunnen documenteren.

Vandaag zeggen de magistraten die we hebben ontmoet dat ze niet langer rekening houden met deze circulaire. Het lijkt er ook op dat op het niveau van het Ministerie van Justitie geen druk uitgeoefend wordt om deze circulaire toe te passen.

Wat waren de doelstellingen van de monitoring die u in samenwerking met ASF uitgevoerd hebt? Hoe is het gegaan?

Gysy Umba [GU] : We wilden de omstandigheden van de detentie van gedetineerden in deze periode van de gezondheidscrisis observeren, met hen praten om beter te begrijpen of hun fundamentele rechten in deze periode geëerbiedigd worden en werden, of ze voldoende ingelicht werden over de beschermende maatregelen tegen Covid-19. We hebben ook met het gevangenispersoneel gesproken om hun gevoelens te vergelijken met die van de gedetineerden.

Daartoe hebben we verschillende bezoeken gebracht aan de Makala-gevangenis met onze monitoringinstrumenten: observatieformulier, interviewformulier voor gedetineerden en interviewformulier voor gevangenispersoneel.

We hebben 255 gedetineerden geïnterviewd, onder wie 230 mannen (van wie 53 minderjarigen die kinderen in strijd met de wet genoemd worden[1]) en 25 vrouwen (van wie één minderjarig meisje).

We ontmoetten de gedetineerden in de bezoekkamers. Soms moesten we lang wachten omdat de gedetineerden speciale pakken moeten aantrekken voordat ze de bezoekzaal in mogen. Er zijn er maar heel weinig van. Dus moeten de gedetineerden wachten tot er een gedetineerde uit de bezoekkamer komt om het pak te halen.

Wat was voor u het belangrijkste?

[GU] : Tijdens de monitoring heb ik vooral met de minderjarigen gesproken. Ik kon zien dat hun hygiëne en sanitaire omstandigheden zeer precair zijn. Een van de minderjarigen vertelde me dat hij zich waste met vuil water. Velen lijden aan huidproblemen.

Tijdens een bezoek, merkte ik dat een kind erg ziek was. Hij plaste bloed. In Makala kon hij geen goede zorg krijgen. Ik moest tussenbeide komen om hem naar een ander centrum over te brengen, zodat hij goed verzorgd kon worden.

De minderjarigen klaagden ook over het door de administratie verstrekte voedsel. Het is slecht en onvoldoende. Sommige minderjarigen verkopen hun eten aan hun leeftijdsgenoten om koekjes of water te kopen. Minderjarigen met familie krijgen voedingssupplementen tijdens bezoeken. Maar de minderjarigen zonder familie hebben geen andere keuze dan te eten wat hen gegeven wordt, en dat is elke dag hetzelfde, in dit geval de voorkeursmaaltijd van alle gedetineerden (van alle leeftijden), Vungulé (een mengsel van bonen en maïs, gemengd en samen klaargemaakt).

Wat zijn de belangrijkste bevindingen die u tijdens deze zeven maanden van monitoring geconstateerd hebt?

[SA] : De belangrijkste bevinding is dat de hele strafrechtketen disfunctioneel is. Dit disfunctioneren leidt tot dramatische situaties in menselijk opzicht en tot ernstige schendingen van de fundamentele rechten. In Makala blijven veel mannen, vrouwen en kinderen onder onmenselijke omstandigheden gevangen gehouden worden, hoewel er geen geldige reden is om hen gevangen te houden. Met een goed functionerend rechtssysteem zou het probleem van de overbevolking in de gevangenissen voor een deel opgelost kunnen worden.

De overgrote meerderheid van de gedetineerden in Makala bevindt zich in onrechtmatige detentie. In april 2020 werd deze bevinding bevestigd in een rapport van de nationale mensenrechtencommissie (CNDH).

De duidelijke traagheid bij de behandeling van zaken leidt ertoe dat gedetineerden in onrechtmatige hechtenis gehouden worden. De pandemie heeft deze traagheid nog verscherpt door de opschorting van de processen, zoals hierboven vermeld. Gedetineerden brengen maanden door zonder een magistraat te zien. De overgrote meerderheid van de detenties is niet geregulariseerd. De door de magistraten onderzochte zaken blijven op het secretariaat liggen zonder dat de dossiers voor de rechtbanken komen. Volgens de Congolese wet heeft het Openbaar Ministerie een termijn van 115 dagen om een zaak te onderzoeken, maar uit waarnemingen ter plaatse blijkt dat sommige gedetineerden maanden of zelfs jaren in dit centrum voor voorlopige hechtenis doorbrengen.

We zagen gevallen van gedetineerden die soms jaren wachten voordat hun zaak onderzocht wordt. Dit is het geval voor een gedetineerde die we tijdens onze monitoring ontmoet hebben en die vervolgd wordt voor gewone slagen en verwondingen. Hij zit al vijf jaar in voorlopige hechtenis, hoewel de maximumstraf die in het Strafwetboek voor dit soort feiten is vastgesteld, zes maanden bedraagt. Indien de gedetineerden geen advocaat hebben of geen familie om de zaak op te volgen, laat het openbaar ministerie het dossier rusten.

In andere gevallen is de rechterlijke beslissing eenvoudigweg niet aan de gedetineerde betekend. Deze situatie leidt tot ernstige schendingen van het recht op verdediging. In het Congolese recht gaan, wanneer een vonnis uitgesproken wordt in afwezigheid van de verweerder, de termijnen voor het recht van beroep in op de dag waarop de verweerder in kennis gesteld wordt van de rechterlijke beslissing. Zo konden we in beroep gaan tegen een beslissing voor een persoon die al zeven jaar in hechtenis zat. Hij was nooit op de hoogte gebracht van zijn vijftienjarige gevangenisstraf.

We zijn ook een geval tegengekomen van een gedetineerde die al achttien jaar in de gevangenis zit. Hij is berecht, maar er is geen verslag van deze beslissing. We hebben de minister van Mensenrechten en de minister van Justitie op deze zaak gewezen.

Bovendien zitten veel mensen in de gevangenis voor kleine misdrijven, zoals diefstal van een mobiele telefoon. In het kader van de pandemie moeten deze mensen kunnen profiteren van de decongestiemaatregelen die aan het begin van de pandemie genomen zijn. Er zijn ook gedetineerden die vrijgesproken werden of voorlopig in vrijheid gesteld werden, maar ze beschikken niet over de middelen om de procedure door de griffiers van de rechtbank te laten registreren, zodat ze maandenlang in detentie blijven.

Wat ten slotte Covid-19 betreft, ontvangen de gedetineerden van de gevangenisadministratie geen informatie over preventiemaatregelen.

Wat zijn de oorzaken van dit disfunctioneren?

[SA] : De oorzaken van dit disfunctioneren zijn velerlei en betreffen de volledige strafrechtketen.

Naast de traagheid van de administratie en het gebrek aan opvolging van de zaken door de magistraten, is een van de oorzaken het gebrek aan communicatie tussen de griffie van de gevangenis en de griffie van de rechtbanken over de zaken. Om de zaken op te volgen, eisen de griffiers bijvoorbeeld geld van de gedetineerden. De gedetineerden zijn niet in staat deze illegale vergoedingen te betalen, vooral niet als ze geen familie hebben om hen te helpen. Zo vroeg een griffier 150 dollar van een gedetineerde met wie we spraken.

In Makala is er naast de officiële administratie, ook een parallelle administratie. Het dagelijkse beheer van de gedetineerden wordt door de officiële administratie zelf aan deze onofficiële administratie overgelaten. Binnen de gevangenis is een parallel organisatieschema ontdekt. De leden van deze parallelle administratie zijn gedetineerden. Ze hebben een speciale status en voordelen. Deze onofficiële administratie wordt georganiseerd door de officiële administratie. Bijvoorbeeld, deze gedetineerden krijgen een Motorola. Hierdoor beheert de officiële gevangenisadministratie de gedetineerden niet rechtstreeks.

Wat zijn de belangrijkste aanbevelingen die u doet naar aanleiding van de vastgestelde bevindingen?

[SA] : Onze aanbevelingen zijn gericht aan alle actoren in het rechtssysteem, zowel het ministerie als de Conseil supérieur de la Magistrature. Het is van belang dat alle actoren in de strafrechtketen ervoor zorgen dat de rechten van gedetineerden en de verdediging geëerbiedigd worden, vooral in deze tijden van Covid-19, waarin de gedetineerden in de Makala-gevangenis kwetsbaarder geworden zijn dan voorheen.

Gedetineerden moeten ook hun rechten kennen om deze beter te kunnen afdwingen.

Maar ook, vooral in deze tijd van pandemie, is het absoluut noodzakelijk dat de gevangenisadministratie en/of haar voogdij de gedetineerden informeert over de maatregelen ter bescherming tegen Covid-19 en hen de nodige voorraden en toegang tot vaccinatie verschaft.

[1] Artikel 2 van Wet nr. 09/001 van 10/01/2009 bepaalt dat een kind in strijd met de wet “een kind tussen veertien en achttien jaar is, dat een vergrijp pleegt dat als een strafbaar feit gekwalificeerd wordt “.