Vrijdag brengt de Hoge Raad van Justitie verslag uit bij de Parlementaire Onderzoekscommissie over haar onderzoek naar het verloop van de strafzaak “Operatie Kelk”. Dat was door de Hoge Raad aangekondigd nadat de VRT-reeks Godvergeten gewag maakte van mogelijke dysfuncties.

Slachtoffers van historisch seksueel misbruik hebben alleen uitzicht op erkenning, heling en herstel als het misbruik binnen de katholieke kerk plaats vond. Dat is de toestand al sedert 1997, toen de kerk zoekend en tastend met zulke trajecten begon.

Voor slachtoffers van seksueel misbruik buiten de kerk, wiens zaak strafrechtelijk verjaard is, of waarvan de pleger is overleden, is er vandaag … niets.

Dit is een onthutsende vaststelling, omdat de Bijzondere Kamercommissie van 2010-2011 er al op wees dat seksueel misbruik van minderjarigen in de hele samenleving voorkwam, en overwegend buiten de kerk. Die Kamercommissie verfijnde toen met de kerk haar vormen van erkenning, heling en herstel, die verder werden geconsolideerd.

Godvergeten: journalistiek als ‘kritische waakhond’?

De VRT-reeks Godvergeten zette de slachtoffers van seksueel misbruik in september 2023 krachtig opnieuw op de voorgrond. Ahum… sommige slachtoffers. En uitsluitend bij misbruik in de kerk, omdat die, aldus de trailer, “de hoop van slachtoffers op erkenning en loutering voor velen onmogelijk heeft gemaakt” (). Dat is bizar omdat er alleen in de kerk erkennings- en herstelinitiatieven waren voor slachtoffers van verjaarde misbruikzaken.

De Vlaamse pers heeft bij die opvallende contradictie weinig of geen vragen gesteld, en is overgegaan tot de emotie van de dag. Journalistiek vergeet wel vaker zijn roeping als ‘kritische waakhond’ wanneer ergens kritiek op wordt uitgeoefend; die wordt vaak als juist aangenomen zonder dat daar vragen bij worden gesteld. Sommige van de grote missers uit de Vlaamse journalistiek zijn van dat type.

Godvergeten keek enkel naar wat paste in een doelstelling van verontwaardiging – zelfs in die mate dat de mare de ronde doet dat sommige coulissenfluisteraars het hele opzet van de serie hebben beïnvloed ten nadele van correcte journalistieke kwaliteit, zodat er geen volledig bronnenonderzoek gebeurde, geen check en dubbelcheck van feiten, noch wederhoor bij ernstige beschuldigingen. Het moest om een forse aanklacht tegen de kerk gaan, zo vergde het de vooropgezette agenda van de geopinieerde dames.

De reeks werd in de media vrijwel eenstemmig zonder kritiek ontvangen, de Vlaamse pers loste haar kritische functie en ging mee in de emotie.

Werd het strafonderzoek beïnvloed of onbehoorlijk gevoerd?

Het federaal parket, dat het gerechtelijk onderzoek in de zaak Operatie Kelk sedert 2011 leidt, was in een fors persbericht van 29 september 2023 al flink uitgevallen tegen de verkeerde voorstellingen van zaken in en rond Godvergeten; het kreeg weinig persaandacht.

Het sprak al het verwijt van de zgn. “clandestiene zittingen om stukken te laten verdwijnen” tegen, en merkte op “dat bepaalde procedures systematisch een uitlegging krijgen die niet overeenstemt met de motivering die uitdrukkelijk wordt weergegeven in verschillende gerechtelijke beslissingen in het dossier”.

Het federaal parket gaf ook aan dat een aantal stukken moest worden teruggegeven, na rechtsprocedures van procespartijen “die al doende nauwgezet hebben toegezien op de naleving van de geldende regels”.

Er zijn ook geen verdwenen stukken: alles is in het dossier en onderzocht, aldus het federaal parket: “het is voldoende, maar ook noodzakelijk, om het dossier te raadplegen op dit ook te kunnen vaststellen”. Het persbericht verwees naar vier arresten van het Hof van Cassatie dat zich telkens uitsprak over de geldigheid van de procedurele stappen.

De forse bekendmaking van het federaal parket verhinderde niet dat nog op 20 november een boek werd gepubliceerd met de ondertitel “Hoe justitie knielde voor de kerk in Operatie Kelk”. Tja…

De Hoge Raad van Justitie stelt vrijdag zijn verslag over de strafzaak voor in de Kamer. In het beste geval bepaalt dat definitief de grens tussen waarheid en fictie. Het federaal parket gaf immers al aan dat de waarheid door sommigen flink genegeerd is.

Voor de civiele zaak was die grens al langer helder in het vonnis van de rechtbank van eerste aanleg van Gent en het arrest van het hof van beroep van Gent én in het arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg ().

Van taboe naar beleidsprioriteit

Zowel de Nederlandse Commissie-Deetman als de Belgische Bijzondere Kamercommissie van 2010-2011 hebben inzake de verjaarde feiten van de vorige eeuw vaak gewezen op het taboe rond seksueel misbruik in de hele samenleving, gevolg van een mengeling van schaamte, schuldgevoel en angst, en ook de grote terughoudendheid van ouders en familie om daadwerkelijk stappen te ondernemen. Ook bij politie of gerecht was er geen prioriteit van opsporing en vervolging, klachten werden soms zelfs niet eens genoteerd. Men kijkt er algemeen op terug als collectief ontbreken van inzicht en aandacht, andere tijdsgeest.

Het is tragisch, maar ons land had wellicht een zaak-Dutroux nodig – de man werd aangehouden in 1996 – om beleidsprioriteiten te ontwikkelen: Child Focus werd maar opgericht in 1998, de recente wijzigingen van de strafwet zijn van 2022. Voortschrijdend inzicht, maar blijft toch dat de officiële molens, zoals zo vaak, langzaam hebben gemaald.

Daarom is aandacht wel goed, maar blijven ook objectivering en deontologie nodig om theatraliteit en instrumentalisering te voorkomen. En dat is best een probleem voor de Onderzoekscommissie. Gaf die niet te veel aandacht aan misbruik in de kerk en werden andere slachtoffers niet te veel genegeerd? Werd niet te veel teruggekeken naar historisch misbruik en te weinig naar toekomstig beleid? Belangrijke vragen uit haar opdracht zijn nog onbehandeld.

Wat zal de onderzoekscommissie bijbrengen?

Parlementair onderzoek dient om het parlement in staat te stellen om de eigen bevoegdheden beter uit te oefenen. In die zin kan de Kamer nog steeds haar voordeel doen met de aanbevelingen van haar eigen commissie 2010-2011.

Het valt wel op dat de Kamer toen samenwerkte met de kerk die haar initiatieven afstemde met de volksvertegenwoordiging en er tot op vandaag mee doorging. Er is helaas geen enkel initiatief gekend van de Kamer om dat ook te doen ten aanzien van misbruikslachtoffers in andere maatschappelijke kringen dan de kerk, daar ligt dus al meer dan tien jaar een grote opdracht voor de politieke wereld.

Het thema van misbruik leent zich gemakkelijk tot uiteenzettingen op hoge morele poten, waarbij een opbod van verontwaardiging zelden afwezig is. Sommigen zien dit als een blijvende beïnvloeding door coulissenfluisteraars die ertoe kan leiden dat de Onderzoekscommissie buiten haar bevoegdheid treedt.

Men jongleert er soms nogal licht met juridische terminologie, o.m. “schuldig verzuim”. Dat is vandaag bijna een populair begrip geworden, maar het is een kwalificatie van een misdrijf, zodat een oordeel daarover buiten het bevoegdheidsdomein van de onderzoekscommissie ligt.

Daar stoot de Kamer op haar grenzen, vermits ze staatsrechtelijk geen strafrechtelijke, burgerrechtelijke of tuchtrechtelijke aansprakelijkheid kan of mag beoordelen, doch slechts politieke verantwoordelijkheden kan aanduiden. Dat blijft het domein van de rechterlijke macht, zoals rechtspraak en rechtsleer aangeven.

Is de commissie, met haar vele vragen over historisch misbruik voor 2010, in staat om de vraag of haar aanbevelingen van 2011 nadien goed werden opgevolgd geobjectiveerd te beantwoorden? In 2011 ging het over de toekomstige slachtofferbejegening, daar lijkt nu nog niet veel onderzoeksaandacht voor aan de dag gelegd.

Er is grote ruimte voor beleidsverbetering voor alle slachtoffers, dàt is de échte bevoegdheid van de Kamer. En ruimte voor goede journalistiek is er ook.

Prof. em. Leo Neels, Advocaat

Meer over Godvergeten? Lees van Prof. Neels meer over deze zaak.