Fleer op één. In Fleer op één reflecteert elke eerste van de maand een gerenommeerd rechtsdenker over justitie in België en daarbuiten. Prof. dr. Frank Fleerackers, hoogleraar Rechtsdenken aan de KULeuven, verwoordt verbatim het recht van de filosoof. Deze maand reflecteert hij over erkenning en herkenning

Het ervaren gemis

Dynamische inzichtsvorming vooronderstelt een internal point of view, gekoppeld aan een extern perspectief. Beide gaan hand in hand en zijn daarom nooit zuiver.[1]De interne positie als deelnemer en medespeler wordt in de juridische geest bezwaard door de nood aan analytische lezing en kritiek, terwijl de zogenaamd externe analyse even noodwendig en onlosmakelijk verweven blijft met de participatiegedreven praxis. Deze ambiguïteit of zelfs dubbelheid is een wezenlijk aspect van de juridische houding. Voor Duncan Kennedy moeten juristen zich als voorgangers dus een denkvorm eigen maken, die contradictie laat primeren op (valse) authenticiteit of zekerheid.[2]Ze dienen de wereld rond hen te benaderen met ironie, zonder de gewaarwording van vervreemding om te buigen tot hoop op eenduidigheid. Herkenning of erkenning zijn geen hoger goed, geen na te streven vooruitgang. Ze maken evenzeer deel uit van de dagelijkse sociale realiteit, of althans de perceptie daarvan, als de zo verguisde aliënatie.

Participatie met het oog op juridisch inzicht dient inderdaad voluit gepaard te gaan met contradictie, wanhoop, ironie, ambiguïteit, vervreemding

Participatie met het oog op juridisch inzicht dient inderdaad voluit gepaard te gaan met contradictie, wanhoop, ironie, ambiguïteit, vervreemding. Zulks artificieel overstijgen in naam van rechtszekerheid of effectiviteit is gedoemd tot mislukken. Het maakt er de aan te leren grondattitude van een jurist niet eenvoudiger op. Het beeld van een surfende halfgod, steeds nieuw evenwicht zoekend op en tussen de onvoorspelbare golven van het sociale leven, is tekenend. Een ander beeld toont aan hoezeer Kennedy gelijk heeft. Op de vraag of zijn alternatieve juridische denkvorm niet evenzeer een authenticiteitsclaim inhoudt, antwoordt hij dat we veeleer in het actuele recht de uitsluiting van contradictie, dubbelheid en ironie als een gemis ervaren, als een gebrek, als een wonde. Zijn visie is dan ook geen tegentheorie, maar een acute beleidsreactie om deze aspecten in het juridisch discours bloot te leggen, te bevrijden. En dit met het oog op inclusie, op participatie, op herijking. De vraag naar theoretische, statische authenticiteit doet hier niet terzake, de opdracht tot persoonlijke, dynamische authenticiteit des te meer.

De inschatting en plaatsing ervan vergt echter veel meer van de jurist, dan wat hem in het klassieke rechtenonderwijs wordt geleerd

Een nieuwe juridische denkvorm dient bijgevolg niet gekoesterd te worden als evolutieve stap in een essentialistische zoektocht naar een omvattende authenticiteit en statische waarheid, doch wel als een ten gronde pragmatische reactie op de wijzigende samenleving, als een inspelen op een acute registratie of ervaring van gemis. Dat het huidige recht een dergelijk gemis voelbaar maakt, is dagelijks aantoonbaar. De inschatting en plaatsing ervan vergt echter veel meer van de jurist, dan wat hem in het klassieke rechtenonderwijs wordt geleerd. En wel om twee redenen: enerzijds is dit onderwijs schatplichtig aan het in universitaire kringen nog steeds vigerende objectivisme en essentialisme, de postmodernen ten spijt; en anderzijds blijft ook ons rechtsdenken synoniem met legalisme[3] als archeologische queeste naar vindbare, statische authenticiteit.

In contrapunt staat dit klassieke juridische kwalificatiedenken tegenover zijn dynamische variant. Indien authenticiteit een rol speelt, dan is deze bijgevolg een dynamische, gekoppeld aan de persoon die ze nastreeft, niet aan wat nagestreefd wordt: gekoppeld aan het subject, niet aan het object. Authenticiteit als dynamische attitude, gevoed en gedragen door participatieve ervaringen, is noodzakelijk inhoudsloos. Of beter: zij heeft geen vooropgestelde maar een steeds wisselende inhoud, in functie van de ervaren samenlevingsdynamiek, het ervaren gemis. Juridisch inzicht vereist inderdaad dergelijke authenticiteit, waar deze vanuit participatieve interactie het Hercules-dilemma van de rechter tussen casus en corpus draaglijker maakt. Conflictregeling vindt plaats ìn en door de interactie bij de gratie van een op dit vlak bedreven Hermes, wiens hermeneutisch inzicht Hyperion eigen is.

Frank Fleerackers

Lees meer bijdrages van professor Fleerackers over recht en rechtsdenken

Referenties

[1] HART, H.L.A., The Concept of Law, 2nd ed., Clarendon Press, Oxford, 1994, Postscript, p. 255-256: “The external point of view of social rules is that of an observer of their practice, and the internal point of view is that of a participant in such practice who accepts the rules as guides to conduct and as standards of criticism.”

[2] KENNEDY, D., A Critique of Adjudication (fin de siècle), Harvard University Press, Cambridge, 1997, p. 345.

[3] SHKLAR, J., Legalism, Harvard University Press, Cambridge, 1964, p. 8-13.