Schijn en heiligheid in de advocatuur van de Lage Landen (Deel 1)

Een systeem dat geen tegenspraak van buitenaf duldt, veroordeelt zichzelf tot starheid en stilstand. Het onvermogen om de open dialoog aan te gaan en een gebrek aan oprechte bereidheid om deemoedig het hoofd te buigen als men fout bleek te zijn, tast een organisatie van binnenuit aan, schrijft Mr. Stijn Verbist in onderstaande opiniebijdrage. Kritiek uiten is dan ook een teken van betrokkenheid.

Integer ondernemen!

Kent u Frank Oranje? Een uitzonderlijk man. Topjurist, succesvol notaris én enige tijd managing partner van een van de belangrijkste Nederlandse advocaten- en notariskantoren. Als Landsadvocaat, zo heet in Nederland het kantoor dat de juridische diensten verleent aan het Rijk, had zijn kantoor sedert 2014 ongeveer 180 miljoen euro aan overheidsopdrachten verdiend (1). In zo’n belangrijk kantoor moet integriteit natuurlijk voorop staan. In 2017 organiseerde Frank Oranje, ter gelegenheid van het 25-jarige bestaan van de afdeling notariaat binnen het kantoor, een congres over integer ondernemen (2). Frank werd Mr. Integrity genoemd en iedereen wilde hem kennen. Hij was (3) een man met groot aanzien en behoorde tot de top van een netwerk van zakelijke, politieke en juridische contacten. Maar, u voelt mij al komen: niets is wat het lijkt. Frank Oranje had tussen 2010 en 2020 via allerlei constructies zo’n 11 miljoen euro verdonkeremaand (4).

“Een gesloten systeem met weinig ruimte voor tegenspraak”

Uit het daaropvolgend onderzoek van het betreffende kantoor bleken meerdere tekortkomingen in de kantoororganisatie (5). Het kantoor werd geschetst als “een gesloten organisatie met weinig ruimte voor tegenspraak”. Er werd weinig gesproken over integriteit. Zeker in de directe omgeving van Frank Oranje was de sociale veiligheid ondermaats: in zijn gedrag werd hij door niets of niemand begrensd (6). “Wegkijken” was er volgens ingewijden “de beste carrièrestrategie”. Herkenbaar, zegt u?

Niets is wat het zegt dat het is

Organisaties en systemen hebben een buitenkant en een binnenkant. Die zien er niet noodzakelijk hetzelfde uit. Organisaties die naar de buitenwereld een hoogdravend discours houden (7), vertonen aan de binnenzijde vaak het tegengestelde van wat ze publiekelijk verkondigen.

“Het geschonden aanzien van de landsadvocaat en dat van de Zuidas vestigen de aandacht op een karaktereigenschap van de commerciële advocatuur: een zwak ontwikkeld innerlijk moreel kompas. Terwijl zij zich daar wel nadrukkelijk mee afficheert.” (8)

Systemen van toezicht en controle worden vaak afgeleid naar bijkomstigheden en irrelevanties. De echte bronnen van onrecht en ellende worden vaak systemisch beschermd door een dikke huid van macht, van persoonlijke contacten en verstrengelde belangen. Buitenstaanders zonder (vang)net worden exemplarisch en vaak buitenproportioneel aangepakt (9), soms om het bewijs te leveren dat het systeem toch werkt, soms als kanonnenvoer voor narcistische dynamieken.

Hoofdstuk XI van de Codex Deontologie voor Advocaten betreft het College van Toezicht. Naar de titel en de vorm is dit college gemodelleerd naar zijn Nederlands voorbeeld (10), helaas niet naar inhoud en bevoegdheden. Oproepen om van dat Vlaams College van Toezicht een slagkrachtig gremium te maken, vielen op een koude steen (11). Gelukkig wil de bevoegde minister hier nu iets aan doen, en hopelijk gebeurt dat snel (12). Instellingen die niet zijn wat ze zeggen te zijn, tasten de geloofwaardigheid van het geheel aan.

“Stel je verkiesbaar of houd je mond”

De omgang met tegenspraak is allicht de beste graadmeter voor het democratisch niveau van een organisatie. Een open systeem (13) is in staat tegenspraak te integreren. Het schermt er zich niet voor af. Een open systeem is in staat kritiek te aanvaarden en zichzelf ten volle, met alle gebreken, in de spiegel te aanschouwen. Een gesloten systeem doet het omgekeerde. Tegenspraak wordt afgestraft met uitsluiting. Wie van buitenaf en openlijk kritiek geeft, wordt weggezet als dom of laf (14). De dissident zelf wordt in diskrediet gebracht of sluiks het leven moeilijk gemaakt.

Een gesloten systeem meent dat men slechts kritiek mag geven als men tot het systeem behoort (15).

Verkiezingen op zich volstaan helaas niet om een systeem democratisch te kunnen noemen. Niet alleen garanderen verkiezingen geen kwaliteit, bovendien is het met het representatief gehalte aan de balie erg pover gesteld. (16).

Kritiek is een blijk van betrokkenheid en bewogenheid

Nochtans zou elk systeem dankbaar moeten zijn voor de kritiek die het ontvangt. Kritiek is een blijk van betrokkenheid en bewogenheid. Men zou z’n kop in het zand kunnen steken, maar daar is helaas geen plaats meer. Een systeem dat geen tegenspraak van buitenaf duldt, veroordeelt zichzelf tot starheid en stilstand. Het zelfreproducerend onvermogen om de open dialoog aan te gaan en een gebrek aan oprechte bereidheid om deemoedig het hoofd te buigen als men fout bleek te zijn, tast een organisatie van binnenuit aan. Nu goed, Thomas Kuhn stelt ons gerust: in de herhaalde pogingen zichzelf te verifiëren halen dominante paradigma’s uiteindelijk en noodzakelijk zichzelf onderuit (17). Voor wie cynisch is ingesteld, is het dus gewoon een kwestie van tijd.

Enquêtes, audits en censuur

In 2020 werden de advocaten van de Antwerpse balie uitgenodigd om een schriftelijke enquête in te vullen. De organisatie van zo’n enquête vraagt geld. Het invullen ervan vraagt tijd. Ik heb het allicht over het hoofd gezien, maar ik kan me niet herinneren dat de resultaten van deze enquête integraal en transparant zijn bekendgemaakt. Er werd geschreven dat de resultaten van deze enquête “omwille van de omstandigheden en de Covid-19 crisis nog niet de aandacht hadden gekregen die ze verdienden.” Intussen zijn we januari 2023. En corona heeft me dunkt niemand belet om digitaal te communiceren.

Op 17 juni 2021 schreef de toenmalige stafhouder van de Antwerpse Balie de hoopgevende woorden:

“De balie moet verder inzetten op een professionele dienstverlening en inspelen op de verwachtingen van haar advocaten. De huidige structuur en organisatie van onze Orde, die vaak organisch gegroeid is, moet in het licht van een snel veranderende maatschappij kritisch onder de loep worden genomen, om ook in de toekomst relevant te blijven. (…) Onder het motto ‘Alles kan beter’ hebben we de ambitie om de balie van de toekomst vorm te geven”. De toenmalige stafhouder kondigde een audit aan. “Daarom hebben wij  Mercuri Urval, een internationaal adviesbureau rond mens en organisatie, gevraagd ons hierin te ondersteunen. Ze zullen in de komende maanden een organisatieaudit doen die moet leiden tot een advies voor het opzetten van een toekomstgerichte organisatie. Dit project zal worden gestart met een veertigtal interviews. Hierdoor zal Mercuri Urval zicht krijgen op de interne werking, de structuur en de cultuur van onze balie en de uitdagingen waar zij voor staat. Daarnaast zullen de resultaten van de enquête, die in 2020 onder stafhouder Schoups werd afgenomen en die omwille van de omstandigheden en de Covid19-crisis nog niet de aandacht heeft gekregen die zij verdiende, ook integraal worden meegenomen in dit project. De input van ieder van jullie is van groot belang en wordt zeer gewaardeerd. Alle relevante feedback over de structuur, de organisatie en de dienstverlening van de balie of de verwachtingen die u koestert en voorstellen die u heeft voor de toekomst, kan u rechtstreeks per mail overmaken aan de projectverantwoordelijken bij Mercuri Urval. Enkel met uw medewerking kunnen wij houden wat goed is en verbeteren waar het kan. We willen samen met u de balie verder uitbouwen tot een moderne, toekomstgerichte, solide en efficiënt werkende organisatie.” (18)

Dat was anderhalf jaar geleden. Mercuri Urval is een zeer professionele organisatie. De resultaten van enquête (2020) en audit (2021) zullen intussen al wel verwerkt zijn (19).

Censuur is volgens Wikipedia het gebruiken van de macht om informatie achter te houden of de expressie aan banden te leggen. “Het doel van censuur is om de status quo te handhaven, om de ontwikkeling van een  maatschappij of een afwijkende mening van een individu of een groep mensen, te onderdrukken. Censuur wordt onder meer aangetroffen in georganiseerde religies, clubs, sociale groepen en regeringen.” (20)

Nieuwjaarswensen

Op zondag 1 januari 2023 ontvingen alle advocaten en ereadvocaten van de balie Provincie Antwerpen “Nieuwjaarswensen van uw stafhouder”.

“De menselijke en economische nevenschade van dictatoriale regimes is weerzinwekkend, maar kan enkel democratisch worden hersteld. (…) Het democratisch gehalte van een regime staat of valt met de waarborg voor een onafhankelijke advocatuur. Alleen in een beschermde uitoefening van het beroep kunnen zowel de Ordes als de individuele advocaat het verschil maken (…) De Orde en uw stafhouder zullen blijven waken over de eer en de gemeenschappelijke beroepsbelangen van alle leden. Het aan onze balie actief gevoerde tuchtbeleid is daarom eerder een blijk van respect en bescherming van het gerechtvaardigd vertrouwen van de bevolking in de advocatuur dan een daad van bestraffing van een dissidente minderheid die soms de titel ‘advocaat’ geweld aandoet en daardoor het imago en kwaliteitslabel van onze mooie balie beschaamt. Uw Orde blijft dagdagelijks hard werken aan de kwaliteit van haar dienstverlening, zowel voor haar leden-advocaten, als voor burgers die hopen recht en rechtvaardigheid te vinden. De beloofde verdere professionalisering en ook interne schaalvergroting van onze Orde, steunend op de bevindingen uit een eerdere enquête en audit, worden doorgevoerd. Wij zijn onze leden een vlotte en moderne dienstverlening verschuldigd.”

Wat zou een balie die haar leden “een vlotte en moderne dienstverlening verschuldigd is” ervan weerhouden om de inhoud en de resultaten van de enquête en de audit integraal en ongefilterd mee te delen aan de 2800 advocaten van de ter ziele gegane balies Mechelen, Turnhout en Antwerpen die dit alles via hun baliebijdrage  mee gefinancierd hebben?

Nawoord

Wat Frank Oranje gedaan heeft is verwerpelijk. En hoewel ik er in wezen van uitga dat iedereen verantwoordelijkheid draagt voor eigen daden, heeft mijn opleiding systemisch coachen aan het Nederlandse Bert Hellinger Instituut (21) me geleerd dat we allemaal ingebed zijn in een groter geheel. Ook het systeem was mee verantwoordelijk voor de fraude van Oranje. En daarmee wil ik niet per se wijzen naar het kantoor waarin hij werkte, maar wel naar een groter sterker systeem. Een systeem waar mensen bang zijn om hun mening te uiten. Een systeem dat erg gericht is op uiterlijke schijn. Een systeem dat leeft van uitsluiting. Een systeem kan vaak doen geloven dat wat men doet juist is, of minstens aanvaardbaar of dat men het zich kan permitteren. En dat is aan de balie niet anders. Dat Frank Oranje zich van het leven heeft beroofd is diep tragisch. Hij was volledig samengevallen met zijn uiterlijke schijn en daar bleef, nadat de fraude aan het licht kwam, niks meer van over. Zijn gezin, zijn kantoorgenoten, cliënten, de Nederlandse staat, andere advocaten en notarissen bleven ontredderd en ontsteld achter. Men denkt dat strakkere instellingen en nog meer bevoegde controlesystemen het antwoord zijn. Maar als diepere systemische dynamieken niet worden blootgelegd verandert er uiteindelijk in wezen niks.

Wie vragen heeft over zelfdoding, kan anoniem terecht bij de Zelfmoordlijn via het gratis nummer 1813 of op www.zelfmoord1813.be.

Stijn Verbist, advocaat die er anno 2023 met vallen en opstaan ook maar iets van probeert te maken.

Referenties

(1) https://eenvandaag.avrotros.nl/item/nog-nooit-gaf-het-rijk-zo-veel-miljoenen-uit-aan-juridisch-advies-staat-zorgt-goed-voor-eigen-belangen/
(2) https://www.mr-online.nl/pels-rijcken-viert-kwart-eeuw-ondernemingsrecht/ Frank Oranje lichtte toe: “ Je ziet ook dat de maatschappij en ook mensen binnen de organisatie het belangrijk vinden dat je integer handelt. We zitten als landsadvocaat sterk in de publieke sector. Iedereen kijkt mee. Integer ondernemen betekent dat je af en toe nee moet durven zeggen, bijvoorbeeld tegen bedrijven die vragen hoe zij belasting moeten ontwijken”
(3) De man is helaas niet meer. Hij heeft zich in november 2020 van het leven beroofd.
(4) Verdonkeremanen: achteroverdrukken, ontvreemden, verduisteren, stiekem inpikken, snaaien, stelen, ontfutselen, jatten, gappen, wegfutselen.
(5) https://www.advocatenblad.nl/2021/08/12/haagse-deken-geen-betrokkenheid-advocaten-pels-rijcken-bij-miljoenenfraude/
(6) https://www.advocatie.nl/nieuws/haagse-deken-geen-betrokkenheid-pels-rijcken-advocaten-bij-fraude-notaris-oranje/
(7) Vaak gaat zo’n sterk verlangen naar heiligheid gepaard met de idee dat men iets uitzonderlijks dient te bewaken en men daarom zelf ook uitzonderlijk is.
(8) https://www.groene.nl/artikel/integer-en-pervers
(9) “Juist bij de grote kantoren, vertelden advocaten én toezichthoudende (oud-)dekens ons, is dit alles strak en tot in de puntjes geregeld. Het risico op moreel afglijden zou niet bij hén liggen maar bij de kleine kantoren, éénpitters die hun hoofd maar net boven water kunnen houden en soms gevoelig zijn voor de verleiding om tegen een fors bedrag ‘klusjes’ te doen voor cliënten, als hired gun van de onderwereld of als facilitator van ingewikkelde financiële constructies. Het was volgens hen dus logisch dat de dekens in hun verplichting tot proactief toezicht op overtreding van anti-witwasregels vooral die kleine kantoren in de gaten houden”. https://www.groene.nl/artikel/integer-en-pervers
(10) https://www.collegevantoezichtnova.nl/
(11) Jo Stevens brak hier al veel langer een lans voor. Zie ook Verbist S., "Enkele beschouwingen over de beginselen van transparantie en motivering, gelijkheid en rechtszekerheid en de deontologie en de tucht van advocaten", D&T 2018, afl. 2, 287 – 290
(12) Zie ook https://www.jubel.be/advocatenrecht-in-een-muterend-rechtslandschap/,
(13) Karl Popper zet in The open society and its enemies 1945 de open samenleving tegen de gesloten samenleving. Hij opent zijn relaas met een aanval op Plato’s ideale staat, geleid door een zich superieur voelend ras van machthebbers.
(14) Uit een oproep dd. 29 april 2022 tot deelname aan balieverkiezingen: “De eenvoudigste wijze om een beleid te bekritiseren is het verscholen roepen vanaf de veilige barricaden. De enige wijze om een beleid te veranderen is het zichtbaar betreden van de arena. Dit vraagt moed, empathie en inzet voor de prachtige beroepsgroep die ik samen met de verkozenen mag dienen.”
(15) “Elke advocaat heeft stemrecht. Kandidatuurstelling is vrij. Wie niet met beslissingen van de Orde instemt, weet wat hem te doen staat, maar moet natuurlijk wel verkozen geraken”. OVB-voorzitter Peter Callens op 22 maart 2022 in De Tijd https://www.tijd.be/opinie/algemeen/de-balie-is-essentieel-voor-justitie/10375432.html of nog “Wie de toekomst van ons beroep mee wil invullen, zal dat alvast wel vanuit de algemene vergadering kunnen, en moeten, doen. (…) Wie in de pot wil roeren, moet ook een lepel willen vastnemen. En niet rond de pot draaien. 🙂 Voordat onze algemene vergadering representatief kan zijn voor onze beroepsgroep, moeten er vanuit die beroepsgroep natuurlijk ook kandidaten opstaan die verkozen kunnen worden”, ministerieel adviseur Bram Van Dromme op Linkedin https://www.linkedin.com/pulse/wie-de-pot-wil-roeren-moet-ook-een-lepel-willen-bram-vandromme/?trk=public_post-content_share-article
(16) Als er aan de Antwerpse balie 2800 advocaten actief zijn, hebben er bij de verkiezingen van 2022 daarvan slechts 1604 een stem uitgebracht (amper 57%). De stafhouder werd verkozen met 1240 geldige stemmen, hetzij slechts een gedragenheid van 44,28% van de leden van “zijn” balie.
(17) Thomas Kuhn The structure of scientific revolutions, 1962.
(18) Email op 17 juni 2021 verzonden aan alle advocaten en ereadvocaten van de Balie Provincie Antwerpen.
(19) In zijn toelichting van 19 april 2022 liet de huidige stafhouder van de Antwerpse balie (Balie Provincie Antwerpen dus) weten dat uit de audit zou zijn gebleken dat de advocaten zouden gevraagd hebben om meer in te zetten op tucht. Webinar 19 april 2022 Actualia deontologie en beleid van de stafhouder met op de agenda: “Deontologie is een dagelijkse gedragslijn voor elke advocaat en de kwalitatieve toepassing ervan onderscheidt ons van andere dienstverleners. In dit webinar zal de stafhouder van de Balie Provincie Antwerpen u een overzicht bieden van de meest courante toepassingen van de deontologische gedragsregels in de praktijk, alsook een tipje lichten van de sluier van de beleidskeuzes die worden gemaakt met het oog op een nog sterkere en dienstverlenende balie.”
(20) https://nl.wikipedia.org/wiki/Censuur_(informatie)
(21) https://hellingerinstituut.nl/