Op 11 mei organiseerde de Balie Antwerpen de bijzonder boeiende conferentie rond ‘Advocaat en Media’. Advocaten en journalisten gingen met elkaar in discussie over hun soms moeilijke relatie, over de deontologie van de verschillende beroepsgroepen en de rol die ze ieder te spelen hebben in een democratische rechtsstaat.

Een volledig verslag van het event vindt u hier terug.

Dit artikel biedt u een inkijk in de uiteenzetting van Prof. em. Leo Neels tijdens het congres.

Inleiding

Het thema ‘advocaat en media’ wordt vaak overheerst door het concept ‘trial by media’. In deze inleiding kijken we eerst naar de maatschappelijke status van de beroepen advocaat en journalist. In de publieke opinie genieten ze een laag vertrouwen. Dat noopt tot een bescheidenheid die we spontaan niet zoveel hebben.

Beide beroepen vinden hun grondslag in de rechtsstaat, die in ons land toch grote gaten begint te vertonen; we hechten te weinig belang aan de dalende kwaliteit daarvan, en tonen er te weinig professionele belangstelling voor.

Er is sprake van doorgedreven juridisering en mediatisering, en beide tendensen ontmoeten elkaar. Dit is “het nieuwe normaal”, en voor beide beroepen en hun beroepsorganisaties is het van belang dat ze daar meer rekening mee houden en beter mee leren omgaan.

Er zijn wel meer beroepen waarvan iedereen iets vindt, maar de beroepen van advocaten en journalisten trekken altijd aandacht. Volgens reputatiemetingen is dat niet zo’n positieve aandacht.

In België vindt maar goed 1 op 4 personen dat advocaten vertrouwen verdienen, en maar 1 op 5 vindt dat van journalisten. Bijna 40% van de ondervraagde Belgen rapporteert wantrouwen in advocaten en journalisten. Magistraten scoren nipt hoger, ze genieten het vertrouwen van iets meer dan 1 op 3 burgers, terwijl 1 op 4 burgers wantrouwen uitspreekt ten opzichte van de rechterlijke macht.

Onder meer artsen, wetenschappers, leerkrachten scoren hoger, bankiers, ondernemers en politici scoren lager. De kern hier is evenwel dat de maatschappelijke status van advocaten en journalisten laag is. Té laag.

De onafhankelijke rechterlijke macht

Volgens de Eurobarometer neemt maar 66% van de Belgen neemt de onafhankelijkheid van hoven en rechtbanken aan. Dat is geen geruststellende gedachte. De multiplicatie van zgn. justitieministers helpt niet, noch hun aankondigingsdrang.

Speelt voor advocaten, journalisten en magistraten mee dat al wie zich onafhankelijk noemt, vandaag met verdachtmaking wordt bejegend?

Journalisten en media

Volgens het Reuters Institute for the Study of Journalism spreken slechts 1 op 2 Belgen hun vertrouwen uit in nieuwsvoorziening, de helft wantrouwt dus nieuwsvoorziening.

Verontrustend is dat 2 op 3 Belgen ervan uitgaan dat media onder druk staan van overheden of van de zakenwereld; slechts 1 op 3 gelooft dus in de onafhankelijkheid van redacties. En, steeds volgens dezelfde bron, verklaart – internationaal – vrijwel 40% van de bevolking dat ze nieuws niet meer volgt en vermijdt (“news avoidance”), een zorgwekkende stijging met 10 procentpunten in 5 jaar.

77% van de Belgen die nieuws volgen, doen dat via internet, de meerderheid via de smartphone. 42% betrekt zijn informatie via de zgn. social media. Dat laatste is verontrustend, omdat daar veel niet-gevalideerde informatie circuleert, samen met quasi-100% van het doelbewust fake news, bedrog en complottheorieën.

Advocaten

Advocaten zijn een gediversifieerde groep, dat bleek nog recent uit de enquête van de Balie van Antwerpen. Een kleine helft zijn een-pitters of kleine kantoren, met minder dan 5 advocaten; 40% zijn allround-kantoren, 40 tot 50% heeft geen of weinig personeel.

Als ik het allemaal goed begrepen heb, zijn advocaten redelijk tevreden over de belangenbehartiging door de OVB en Balies, maar 1 op 4 is dat niet. Een grote meerderheid vindt verandering niet nodig, en een belangrijke minderheid verklaart te weinig op de hoogte te zijn. Ik stel enkel vast, ik spreek geen waardeoordeel uit.

Van belang is wel de grote verscheidenheid in ons beroep. Wetenschappelijk heet dat een ‘chaotische’ verzameling. Die kiest haar beroepsorganen op basis van enkelvoudig stemrecht, en dat geeft grote legitimiteit en draagvlak.

Een aandachtspunt is wel dat, bij een zo “chaotische” samenstelling, de slagkracht van de verkozen organen vaak niet zeer hoog is. Ik vrees dat ik ook uit de Balie-enquête afleid dat het beter kan, maar ook dat een grote groep advocaten er geen overdreven belangstelling voor heeft.

De rechtsstaat

In de laatste index van World Justice Project over de rechtsstaat, wordt ons land op een 14deplaats an 140 landen gerangschikt, niet slecht. De pijnlijke vraag is natuurlijk wat landen zoals Ierland, Estland, Luxemburg, of nog, Denemarken, Noorwegen en Zweden hebben dat wij niet hebben om het merkelijk beter te doen…

Het jaarlijks rapport over de rechtsstaat van de Europese Commissie blijft ontluisterend, vooral omdat het telkens weer zo veel lijkt op dat van de vorige jaren.

We kennen de onderbezetting, de vaak nog te grote achterstand, de lacune in data-inzameling en efficiëntiemeting, de manipulatie van statistieken door niet-vervolging en schrapping van zaken, en zo meer. Er is behoefte aan een crisisplan van alle actoren.

Wij mogen fier zijn over het onvolprezen pro deo-gebeuren: een pluim ook voor de Balie die dit organiseert – net zoals voor de voortgang van bemiddeling, een pluim voor Balie en rechtbanken. Maar daar zeggen we vrijwel nooit wat over.

Een Belgische ziekte is de onstopbare sneeuwbui aan wetgeving, met de metafoor van weer meer dan 120.000 pagina’s Staatsblad vorig jaar, inclusief “les lois-poubelles” en reparatiewetten die de ontsporing illustreren, zowel van de omvang als van de kwaliteit.

Spuien ook niet té veel gremia op supra- en internationale niveaus adviezen, aanbevelingen en heel of half bindende teksten zonder overdreven democratische legitimatie?

Nog een pijnpunt: gemiddeld laat België een 20-tal veroordelende arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens op uitvoering wachten; eentje, over de overdreven lange duur van een rechtsprocedure, al 14 jaar… Ik verzin het niet.

Rol en verantwoordelijkheid van advocaten

Inmiddels zien we boeken en tv-reportages over lopende gerechtelijke onderzoeken, we leerden dat een talkshow het forum is voor de spijtoptantenregeling, internationale lekken van vertrouwelijke data zijn nu ingeburgerd onder de vorm van allerlei papers.

Met de Notaris X-publicaties vanaf 1986, en de Getuigen X-serie vanaf 1996 liggen, hopelijk, de zwartste bladzijden van de Vlaamse journalistiek achter ons. Maar zaken zoals de Bende van Nijvel blijven hangen, verslaggeving over #MeToo-zaken stelt de onschuldpresumptie op de proef, en theatrale advocaten proberen redacties of rechtscolleges strategisch te bespelen.

Wij, advocaten, hebben, naast onze partijdige rol inzake de rechten van verdediging en de eerlijkheid van het proces, een grote verantwoordelijkheid als beroepsgroep in het onderhoud van het publiek vertrouwen in de rechtsbedeling en de rechtsstaat.

We schromen te veel om die verantwoordelijkheid te tonen en te uiten; ik durf niet te denken dat die schroomvalligheid, die geen natuurlijke eigenschap is van advocaten, zou kunnen beïnvloed zijn door de omstandigheid dat ons verdienmodel rust op onze partijdige rol, terwijl onze verantwoordelijkheid voor het algemeen belang verwaarloosd wordt omdat ze onbezoldigd is.

Ons beroep vergt een bloeiende rechtsstatelijke omgeving, mag dat een doordenker zijn vandaag. Als beroepsgroep moeten we daar écht meer aan doen.

Voor journalisten geldt hetzelfde. Zonder rechtstatelijke grondslag is er geen journalistieke vrijheid. Ook hun verantwoordelijkheid is, zoals die van advocaten, breder dan wat mercantiel vergoed wordt.

Het Zwakke Land ipv Het Vlakke Land

Het beeld van de stellingen aan het Brussels Justitiepaleis is, helaas, de juiste metafoor voor de beleidszwakte van ons land.

Taken en doelen van een land lijken alsmaar toe te nemen. Bij het grootste overheidsbeslag, ontbreekt toch vaak Institutionele capaciteit, loopt regulering achterop en laat handhaving te wensen over: inefficiëntie werd de norm, ook gevat in het schema van Francis Fukuyama.

Onduidelijke of tegenstrijdige doelstellingen en ambigue rollen, of nog, onmogelijke bevoegdheidssplitsingen lijden tot overbelaste en zwakke staten. Macchiavelli beschreef al in 1517 hun uitstelgedrag, dat leidt tot manke besluitvorming, die uiteindelijk wordt geïnspireerd door hoge nood, niet langer door wijsheid.

Het nieuwe normaal

Juridisering en mediatisering nemen spectaculair toe. Dat is het nieuwe normaal, niet een afwijjking die wel weer zal overgaan. Laat ons onze beroepen organiseren in de context van vandaag, niet die van gisteren, die komt niet terug.

Eén van de kernwaarden van de rechtsstaat is dat we processen uit de maatschappelijke commotie tilden en onderbrachten in een onafhankelijke en onpartijdige beoordeling onder professionals, gebaseerd op wettigheid en waarden.

Hoven en rechtbanken zijn de legitieme serene fora voor de beslechting van rechtsgeschillen, pseudo-processen in de media zijn dat niet, en standrechtelijke executies op social media nog minder.

Trial by media?

Met trial by media doelen we op de vraag wat rest van vermoeden van onschuld of recht op een eerlijk proces ingevolge externe beeldvorming door lekken, strategische communicatie, of nog, aanwakkering van commotie.

De werkelijkheid is dat de magistratuur zich zich niet snel uit evenwicht laat brengen, en een sereniteit aanhoudt die in de samenleving van vandaag zeldzaam is. Zij combineert vertrouwelijkheid, efficiëntie en openbaarheid – binnen de grenzen die het recht op een eerlijk proces oplegt.

In 1979 was het een schok, toen het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg het sub iudice-beginsel ophief. Maar we kunnen ons niet veroorloven in de puberteitsjaren van transparantie en communicatie te blijven hangen, met te veel lekken en te grote bekken.

De VUCA-world

Hoewel het rechterlijk decorum en onze toga’s een andere indruk wekken, is ook “onze” wereld onderhevig aan volatiliteit, onzekerheid, complexiteit en ambiguïteit – ‘VUCA’ in management-afkorting – terwijl we wellicht nog te nostalgisch vasthangen aan het verleden, en met moeite de disruptie die ook de onze is, analyseren, laat staan ze beheren.

Advocaten ondergingen dat ze, in 2002 al, tot ondernemer werden uitgeroepen, overigens door de rechterlijke macht, en we sukkelden naar BTW-onderwerping. Maar werden we, als beroepsgroep, ook échte ondernemers, die verantwoordelijkheden én strategische opportuniteiten zien en ze ook nemen? Die innovatie omarmen en ernaar handelen? De vraag stellen is ze beantwoorden…

Leven we niet nog te veel onder de overrompeling van het arrest-Morice, 8 jaar oud ondertussen, dat ronduit uitingsvrijheid van advocaten bevestigde over eigen zaken zowel als andere? We deden er nog rustig 5 jaar over (sic!) om het eigen mediareglement aan te passen. Tja…

Pasten we de introductie van stagiaires al aan aan vaardigheidstrainingen en de elders verworven beginselen van levenslang leren, of hangen we nog in achterhaalde schoolse schema’s?

Zijn we gewapend om de toekomst te omarmen en het beroep heruit te vinden mét de jongeren die voor ons beroep kiezen ?

Hebben we als beroep niet iets te veel zelfgenoegzaamheid, en iets te weinig fierheid, terwijl iedereen weet dat de omgekeerde verhouding aanbeveling verdient?

Voor journalisten geldt hetzelfde.

Verleidt de druk van social media niet tot meer commotie, méér clickbait? Blijft het verschil tussen de gratis brol van internet en gevalideerde informatie van redactionele mediabedrijven groot genoeg? Alleen die laatste is essentieel in een democratische rechtsstaat, maar ze is per definitie duurder dan het lawaai van instant-Twitter- en instagram-retoriekers.

Moderne communicatie rust op evidentie, op kennis en inzicht, en mobiliseert verantwoordelijkheid en burgerschap, voor beide beroepen.

Neem uw verantwoordelijkheid!

Advocaten en journalisten hebben veel in handen, met hun onafhankelijkheid en deontologie, met hun vakkennis en hun essentiële rol, voor advocaten in de rechtsbedeling en het onderhoud van het publiek vertrouwen, en voor journalisten in de democratie en de rechtsstaat, zonder dewelke hun beroep niet eens zou bestaan.

Rechtspreken met rustige vastheid

Rechtspreken vergt afstand van het dagelijks gewoel en de maatschappelijke onrust, zonder wereldvreemdheid. Dat doen rechters alle dagen, met rustige vastheid.

Zij laten zich niet uit evenwicht brengen door de mediatieke ‘hoempapa’ van sommige advocaten en journalisten. Die is vaak ergerlijk door zijn lichtheid en lichtzinnigheid, te licht ook om de sereniteit van een eerlijk proces te beroeren.

Moderne advocatuur en moderne journalistiek

Advocaten moeten onafhankelijke actoren in en “van” justitie zijn. Wij hebben een essentiële rol hebben in haar goede functionering en het onderhoud van het publiek vertrouwen, met excellente professionaliteit en ethisch handelen. Altijd. Zonder uitzondering.

Journalisten moeten onafhankelijk zijn en staan in voor verslaggeving over alle maatschappelijke aangelegenheden van algemeen belang, inbegrepen de rechtsbedeling. Ook die rol vergt een professionele instelling, een grote verantwoordelijkheidszin en ethisch respect. Ook: altijd, en zonder uitzondering.

We kennen vandaag de schade die door het hijgerig activisme van de zgn. social media aan het publiek debat is toegebracht, we moeten de fase aanvatten van wederopbouw: hoffelijke tegenspraak, restauratie van het rationele argument en de kenniscomponent in het debat.

Wij, met onze beroepen – advocaten en journalisten – hebben daarin een essentiële rol; met onze professionele privileges mogen we geen trendvolgers zijn maar trendsetters. Dat is een keuze, geen lot. Dat is de kern van modern ondernemerschap: de keuze zien, en de juiste keuze maken.

De analyses zijn er, het is nu tijd voor de actie. Voor een correcte roluitklaring en een volgende stap in de professionalisering van de beroepen.

Zo vergen het de eer en de waardigheid, waarvan de beide beroepen moeten getuigen.

Prof. em. Leo Neels
Advocaat