Nu ook de Senaat de herzieningsverklaring van de grondwet heeft goedgekeurd, kan na de verkiezingen via artikel 195 elk grondwetsartikel worden aangepast. Dat opent meer deuren dan vaak gedacht. Politici kunnen zich niet langer verstoppen achter de stelling dat een staatshervorming onhaalbaar is.

Het ongenoegen over onze complexe en inefficiënte staatsstructuur is wijdverspreid. Maar als we politici in campagnemodus mogen geloven, is een staatshervorming na de verkiezingen politieke fictie geworden door het versnipperde partijlandschap, het succes van de radicale partijen en de bijzonderemeerderheidsvereisten, die in de praktijk de steun van zowat alle fracties impliceren. Voor een onmogelijk compromis, zegt Open VLD-voorzitter Tom Ongena, moet je geen 500 dagen in een kasteel kruipen. De staatsstructuur lijkt volgens sommigen gedoemd inefficiënt te blijven.

De stilstand is niet onontkoombaar. De marge voor een akkoord is veel groter dan vaak wordt aangenomen

Niets is minder waar. De stilstand is niet onontkoombaar. De marge voor een akkoord is veel groter dan vaak wordt aangenomen. Doordat artikel 195 van de grondwet voor herziening vatbaar werd verklaard, kan de grondwet eenvoudiger worden gewijzigd. Het parlement kan namelijk ook artikelen aanpassen die niet op de lijst stonden van de herzieningsverklaring die de afgelopen weken werd afgeklopt. Die aanpak is juridisch perfect mogelijk en werd eerder al gebruikt om de zesde staatshervorming te realiseren. Het was de eerste kennismaking met ‘de truc’ met artikel 195. Of toch met ‘een’ truc met artikel 195. Eén van de vele, want van de communautaire speelruimte werd maar een fractie gebruikt.

Het illustere artikel 195 opent meer deuren dan vaak wordt gedacht. Het is een hoed waaruit nog minstens twee nieuwe konijnen kunnen worden getoverd. Die kunnen de zoektocht naar een nieuwe staatsstructuur fundamenteel door elkaar schudden en de stilstand helpen te doorbreken.

Onthoudingen

Ten eerste kan het parlement via artikel 195 een volledige staatshervorming realiseren zonder ook maar één letter te veranderen aan de bijzondere wetten. Die wetten kunnen alleen worden aangepast met een bijzondere meerderheid: een tweederdemeerderheid en een meerderheid in elke taalgroep.

Die aanpak zal nog altijd politieke moed vergen, maar maakt het bereiken van een akkoord wel eenvoudiger, ongeacht de politieke context

De bijzondere wetten werden tot nu gebruikt om bijvoorbeeld bevoegdheidsoverdrachten naar de deelstaten te regelen. Zulke overdrachten zouden met behulp van artikel 195 in de grondwet zelf kunnen worden ingeschreven. Dat is eenvoudiger dan via een bijzondere wet, omdat een tweederdemeerderheid volstaat en geen meerderheid in elke taalgroep nodig is. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk om de gezondheidszorg, het arbeidsmarktbeleid of zelfs justitie te splitsen. Dat is overigens niet ongewoon. Ook de splitsing van de bevoegdheid onderwijs werd rechtstreeks in de grondwet ingeschreven.

Die aanpak zal nog altijd politieke moed vergen, maar maakt het bereiken van een akkoord wel eenvoudiger, ongeacht de politieke context.

Om een tweederdemeerderheid te behalen hoeft bovendien geen twee derde van de parlementsleden voor te stemmen. De onthoudingen kunnen een cruciale rol spelen. Die worden niet als een tegenstem beschouwd, wat de drempel in de praktijk nog verder verlaagt. De recente beslissing om dierenwelzijn in te schrijven in de grondwet werd genomen door 70 van de 150 Kamerleden, wat mogelijk werd gemaakt doordat het Vlaams Belang en de N-VA zich onthielden. Zo’n ‘relatieve’ tweederdemeerderheid zou na 9 juni ook een staatshervorming kunnen baren.

Meerderheid

Een andere mogelijkheid is dat het parlement via artikel 195 de meerderheidsvereisten aanpast.

Die regels moeten garanderen dat fundamentele koerswijzigingen breed gedragen zijn, maar zijn in de huidige politieke context een garantie op stilstand. Zelfs een hervorming die gesteund wordt door alle liberalen, socialisten, christendemocraten én de N-VA haalt de huidige lat niet. Science fiction dus. Door de opkomst van radicale partijen is de vereiste van een brede consensus er in de praktijk een van unanimiteit geworden.

Politici kunnen zich niet zomaar verschuilen achter juridische obstakels om een staatshervorming af te wijzen.

Artikel 195 biedt andermaal een oplossing: de strenge bijzonderemeerderheidsvereisten kunnen versoepeld worden. Een meerderheid in elke taalgroep kan bijvoorbeeld volstaan om bevoegdheidsoverdrachten te realiseren. Een andere optie is dat de meerderheidsvereiste in elke taalgroep wordt vervangen door een gekwalificeerd minderheidsveto. Staatshervormingen zijn dan mogelijk zolang ze niet worden geblokkeerd door bijvoorbeeld drie vierde van de leden van een taalgroep.

Het potentieel van artikel 195 is nog lang niet uitgeput. De deuren die zo kunnen worden geopend zijn gamechangers. Ze verruimen de marges van het debat

Niet lichtzinniger

Beide pistes verlagen de drempel voor akkoorden, terwijl de garantie op een brede consensus behouden blijft. De taalgroepen behouden hun veto en de lat ligt significant hoger dan bij een ‘gewone’ meerderheid. De procedure wordt lichter, niet lichtzinnig.

Het potentieel van artikel 195 is nog lang niet uitgeput. De deuren die zo kunnen worden geopend zijn gamechangers. Ze verruimen de marges van het debat. Politici kunnen zich niet zomaar verschuilen achter juridische obstakels om een staatshervorming af te wijzen. Voor wie vreest dat een communautaire onderhandeling een doodlopende straat is, biedt artikel 195 enkele juridisch sluitende mogelijkheden. Wie de institutionele impasse wil doorbreken doet er goed aan die minstens te verkennen. Wie alleen de gekende paden wil bewandelen, zal weinig stappen zetten. En stilstaan is achteruitgaan. Binnen of buiten een kasteel.

Jürgen Vanpraet, Maxime Vandenberghe en Quinten Jacobs

Dit opiniestuk verscheen eerder in De Tijd, 21 mei 2024.