De cipiers staken. Al van vóór de tijd van Jean-Luc Dehaene. Maar het kan anders. Zeker, heel de maatschappij veranderen kan helpen. Maar in afwachting daarvan, kunnen ook heel concrete stappen helpen tegen de overbevolking in de gevangenissen. Die hoeven zelfs niets te kosten. Misschien toch maar eerst die doen.

Een totaalplaatje is altijd leuk. Op dit ogenblik zijn er 12.300 gedetineerden voor 10.700 plaatsen. Bijna 40% in voorlopige hechtenis. Eveneens 40% beschikt niet over de Belgische nationaliteit. En meer dan 2.000 zijn illegaal in het land. Kostprijs per gevangene best pittig: circa 65.000 euro per jaar. Het rendement bedroevend laag. Meer dan 40% raakt nadien opnieuw in de cel. Het aantal gevangenen zit in het Europese gemiddelde. Nederland heeft er aanzienlijk minder. De VS hebben er verhoudingsgewijs tien keer meer (1% versus 0,1% van de bevolking). Intussen is er ook een onderbevolking van de gevangenissen. Mensen die er zouden moeten zitten, maar niet thuis geven. Steve Bakelmans, Abdeslam, Dutroux,… Ze hadden er beter vroeger gezeten. Maar zaten er niet. Wat het tricky maakt, is dat het aantal gevangenen ook een moving target is. Nieuwe plaatsen lijken altijd nog sneller gevuld dan aangekondigd.

1. First things first. Onschuldig in de gevangenis zitten. Je wenst het niemand toe. Zelfs niet je ergste concullega. Wie in voorlopige hechtenis zit, heeft per definitie nog geen proces ten gronde gehad. Vloekt met vermoeden van onschuld. Het aantal van 40% in voorlopige hechtenis, is beduidend hoger dan het Europees gemiddelde van 30%. Gemiddelde duur bedraagt drie à vier maanden. Uitschieters/-schuivers tot vier jaar. Er is (nog?) geen wettelijk bepaalde maximumduur. In Nederland is dit anders. De voorlopige hechtenis kent er een absolute wettelijk limiet van 110 dagen.

2. Enter het groot aantal mensen zonder wettig verblijf in de gevangenis. In ons land verblijven er naar schatting 150.000 mensen zonder wettige verblijfstitel. Hun verblijf is per definitie strafbaar. Mogelijkheden tot legale inkomsten zijn er niet. Maar dat is geen wet van Meden en Perzen. In de jaren ’90 had Nederland ook circa 150.000 mensen zonder wettig verblijf. Op vandaag nog 50.000. Door beleid. Nederlandse tip voor de wetgever: strafbaarstelling van verhuur aan mensen zonder wettig verblijf (aka huisjesmelken). Sanctie kan worden bepaald op driemaal de gemiddelde huur. Politiek ook minder polemisch dan huisbetredingen (my home is my castle). En gaat niet om liefdadigheid, maar betalende verhuur.

3. Als het goed is, mag het ook gezegd worden. Of beter nog, gedaan. De regering zet in op kleinschaligere detentie omdat recidive dan aantoonbaar lager is. Met detentiehuizen (voor kort gestraften) en transitiehuizen (voorbereiding op de maatschappij voor wie na lange tijd vrijkomt). Vraagt budget, zeker. Maar is wel investering in de echte zin van het woord. Je spaart nadien hogere gevangeniskost uit. Maar het lijkt op de NMBS. Men zit wel op het juiste spoor maar het gaat niet genoeg vooruit.

4. Enkelbanden en huisarrest zijn natuurlijk veel goedkoper dan detentie. Niet geschikt voor professionele criminelen. En ook niet voor plegers van huiselijk geweld. Wel voor anderen. Naar Duits model kan ook de tussenvorm worden ingevoerd. Overdag gaan werken met enkelband. Overnachten in de gevangenis.

5. Opwaardering van de werkstraf. Op vandaag is een werkstraf maar mogelijk tot maximum driehonderd uur. Een veredelde vakantiejob dus. In het nieuwe Strafwetboek wordt verkondigd dat de gevangenisstraf het ultimum remedium zou worden. Maar dan moet er wel eerst een alternatief zijn. Twee jaar effectief vervangen door één maand werken? Gaat niet gebeuren. De verlenging van de werkstraf naar één jaar lijkt dan ook redelijk.

6. Ook een goede methode om het aantal gevangenen te verminderen, is het aantal criminelen verminderen. Door het minder lucratief te maken. 80% van de correctionele geldboetes wordt niet geïnd. Die 80% zijn derhalve in het beste geval compleet irrelevant. In het slechtste, contraproductief. De inning van criminele vermogens zou de topprioriteit moeten zijn. Anders is al het voorgaande werk van politie en justitie voor niks. Van de verkeersboetes wordt 99,9% dan weer wel geïnd. Ook hier bestaan quick wins. Wetgevers die interesse hebben, mogen altijd bellen.

7. Snelheid is cruciaal. Het effect van een straf – gevangenis of andere – hangt niet alleen, en zelfs niet in de eerste plaats, af van de zwaarte van de straf. Ook de snelheid waarmee ze wordt opgelegd is bepalend. De tijd tussen de feiten en de uitspraak kan aanzienlijk korter. In Scandinavië wordt een terroristische aanslag met 71 doden afgehandeld binnen één jaar. Wij doen vijf jaar over een fatale studentendoop. Wie sneller optreedt, hoeft ook minder lange straffen op te leggen om hetzelfde effect te bekomen. Straf sneller, niet langer. Een aantal gevangenisstraffen is bij ons aanzienlijk langer dan in buurlanden. Een soort misplaatste compensatie voor straffeloosheid op andere punten (zie hoger).

8. De actuele voorstellen voor de uitbreiding van het penitentiair verlof, worden dus best gefocust op de gedetineerden die al disproportioneel lang in de gevangenis verblijven.

9. De geïnterneerden. Ze werden ontoerekeningsvatbaar verklaard. Horen niet thuis in de gevangenis maar zitten er wel. Op vandaag een duizendtal. Ze horen in instellingen, zoals een aantal recente FPC’s (positief puntje). Met betere (psychiatrische) zorg. Maar dat zou de taak moeten zijn van de Gezondheidszorg (budget van 42 miljard) niet van Justitie (budget 2 miljard). Wist u dat Gezondheidszorg 36 miljoen euro per jaar betaalt voor niet-medische besnijdenissen? Is er iemand die dat belangrijker vindt dan medische begeleiding van daders en slachtoffers van ernstige (seksuele) misdrijven? Sommige keuzes zijn niet moeilijk. Maar ook gemakkelijke keuzes moeten wel gemaakt worden.

10. Last but not least Agressie en psychologische problemen zijn een nog groter probleem in de gevangenissen dan de overbevolking, want ruimer verspreid en werken na bij wie vrijkomt. Maar de overbevolking draagt er natuurlijk ook toe bij. Hoe die aan te pakken, zonder prijskaartje voor de belastingbetaler? Voer voor de volgende opinie. Spoiler: rookverbod en groen.

Simon Deryckere – Advocaat ondernemingsrecht – Auteur van Justice in time (Maklu)

Lees ook: Overbevolking van de gevangenissen: magistratuur wast handen in onschuld