Vanuit menselijke kwaliteiten komen tot een uitmuntende juridische dienstverlening. Dat is de kerngedachte van mijn boek Juridische beroepsethiek 2.0. Professionaliteit door menselijkheid (uitgegeven bij Gompel&Svacina). Menselijke kwaliteiten zijn eigenschappen als integriteit, praktische wijsheid, moed, matigheid, rechtvaardigheid, empathie, zorgzaamheid en nog vele andere. Het gaat om attitudes, karaktertrekken die men door oefening en gewoonte verwerft en die daardoor tot een stuk van onszelf zijn geworden. Zij stellen ons in staat om op een voortreffelijke wijze te doen wat wij willen doen, bijvoorbeeld als advocaat een goed consult hebben met een cliënt of als vrederechter proberen een minnelijke schikking te laten slagen.

Een ethiek die ons ertoe uitnodigt onze menselijke kwaliteiten te ontwikkelen is de deugdethiek. Zij heeft een eeuwenoude staat van dienst. Recent kent zij ook een heropleving in de juridische wereld. De deugdethiek stelt dat het er op aankomt onze deugden (onze menselijke kwaliteiten) te cultiveren omdat wij op die manier vrijwel automatisch goed zullen handelen. Een onderliggende gedachte is  dat hoe wij zijn een stempel drukt op wat wij doen. Als ik eerlijk ben zal ik eerlijk handelen, als ik moedig ben zal ik moedig optreden. Daarom staat de deugdethiek niet zozeer stil bij de vraag “wat moet ik doen?”, maar vooral bij vragen als: “wie wil ik zijn?” en “wat voor mens wil ik zijn?”.

Een voorbeeld kan misschien het belang van menselijke kwaliteiten illustreren. Als een vrouw aanklopt bij een familierechtadvocaat omdat zij wil scheiden van haar vreemdgaande man wil zij vanzelfsprekend allereerst een goede juridische bijstand. Of de advocaat beschikt over een gedegen juridische expertise kan de vrouw echter niet altijd goed inschatten. Wat zij van haar advocaat wel kan en zal beoordelen zijn zaken als luisterbereidheid, heldere communicatie, betrokkenheid, empathie, gezond verstand, zorgzaamheid, eventueel de mate waarin hij haar betrekt bij het zoeken naar oplossingen, enz. Kortom, zij zal ook –  en misschien zelfs vooral – zijn menselijke kwaliteiten waarderen. Zij zit in een moeilijke periode en heeft daarom behoefte aan een advocaat die er ook staat als mens.

Om verschillende redenen biedt de deugdethiek een veelbelovend perspectief. De belangrijkste is dat de juridische wereld snel en diepgaand verandert. Mondige rechtzoekenden zijn via het internet doorgaans al geïnformeerd over hun rechten en plichten, zodat juristen hun kennismonopolie over de inhoud van het recht voor een stuk zijn kwijtgespeeld. Op de markt van de juridische dienstverlening duiken andere spelers op, zoals accountants, sociale secretariaten, enz. Artificiële intelligentie neemt een deel van het juridisch werk over. De vanzelfsprekende gezagspositie waarover rechters, advocaten, notarissen enz. beschikten brokkelt af. Vertrouwen en legitimiteit moet men verdienen. Rechtzoekenden leggen de lat hoog. Zij verwachten van een jurist niet enkel een uitstekende juridische expertise, maar ook een praktische oplossing voor hun probleem en menselijke betrokkenheid waar nodig. Alternatieve conflictoplossing wint terrein. Er is meer oog voor het welzijn van mensen. Deze en vele andere evoluties brengen mee dat juristen op zoek moeten naar een nieuwe professionele identiteit die meer omvat dan juridisch vakmanschap. Volgens mij vormen menselijke kwaliteiten een essentieel aspect van die nieuwe identiteit. Daarmee kan men als moderne jurist het verschil maken.

Kwaliteiten zijn in min of meerdere mate in ons aanwezig, doch wij kunnen ervoor kiezen ze steeds verder te ontwikkelen. Dat kan op veel manieren. Ik kan er slechts enkele aanstippen. Alles begint met introspectie: Wie ben ik? Wie wil ik zijn? Wat zijn mijn waarden? Is mijn werk de uitdrukking van wie ik werkelijk ben en wil zijn? Al even onmisbaar is inspiratie, bij voorkeur deze die uitgaat van personen die als rolmodel fungeren. En vanzelfsprekend is de leerzame interactie met anderen, bijvoorbeeld mensen die deel uitmaken van ons kantoor of onze organisatie, een uitstekende methode om aan onszelf te sleutelen. Praktijkgemeenschappen van specialisten in een bepaalde materie kunnen zich bijvoorbeeld buigen over de ethische aspecten van een (geanonimiseerde) casus.

Goed zijn leidt tot goed doen. Dat uit zich op veel manieren. De wijze waarop we een gesprek met de cliënt of rechtzoekende voeren, onderhandelen, contracten sluiten, procederen, omgaan met daders en slachtoffers van een misdrijf, enz. Maar de kern van “goed doen” komt toch telkens neer op de gouden regel: doe aan een ander (niet) wat je zelf (niet) wil aangedaan worden.

Ik wil helemaal niet beweren dat wij alle heil moeten verwachten van de deugdethiek. De deontologie blijft de onmisbare grondslag voor een degelijke, kwalitatief hoogstaande beroepsuitoefening. Het verdient alle lof dat mensen als Hugo Lamon nadenken over de verdere uitbouw van de deontologie, bijvoorbeeld door de piste van de positieve deontologie te verkennen. Overigens treft men in de deontologie nogal wat kiemen van de deugdethiek aan. In de deontologische codex van de advocatuur figureren bijvoorbeeld begrippen als rechtschapenheid en kiesheid. Het gaat hier om niets anders dan deugden.  De “Gids voor de magistraten” maakt melding van een reeks kwaliteiten zoals wijsheid, loyauteit, menselijkheid, moed, voorzichtigheid, luisteren en communiceren, en openheid van geest. Ook in andere deontologische codes zitten deugden verweven. De uitdaging ligt er dan in om die deugden concreet in de dagelijkse praktijk te realiseren. Hier reikt de deugdethiek ons de hand. Zij verheldert de inhoud van de verschillende deugden en wijst ons de weg naar het cultiveren ervan. Ik zie de deugdethiek dan ook als een aanvulling op de deontologie, niet als een vervanging ervan.

Het belangrijkste is dat wij in de juridische wereld het gesprek over de ethiek aanzwengelen. Beroepsorganisaties kunnen hier hun rol opnemen. Verschillende benaderingen en zienswijzen maken de dialoog enkel rijker. Onze samenleving staat voor tumultueuze tijden. De nasleep van de coronacrisis is slechts een van de vele uitdagingen waarmee wij allen worden geconfronteerd. Het is duidelijk dat ethisch bewogen juristen -samen met anderen- een onmisbare rol zullen spelen om ze tegemoet te treden. Laat ons daarom op zoek gaan naar een inspirerende ethiek die ons ondersteunt om dat te doen. Een ethiek die ons hoofd en ons hart aanspreekt, een ethiek die ons in staat stelt anderen zo goed mogelijk te dienen en mee te bouwen aan een rechtvaardiger samenleving.

 Eric Lancksweerdt, hoofddocent UHasselt

Dit opiniestuk is een reactie op de tekst van Hugo Lamon: Advocatendeontologie op de schop.