Fleer op één. In Fleer op één reflecteert elke eerste van de maand een gerenommeerd rechtsdenker over justitie in België en daarbuiten. Prof. dr. Frank Fleerackers, hoogleraar Rechtsdenken aan de KULeuven, verwoordt verbatim het recht van de filosoof.

Mensen van het recht

Noch een gemeenschappelijke moraal, noch een overbruggende rede bieden het recht soelaas. De jurist, wiens comfortabele positie als vanouds onbetwist leek, dient zijn boekhoudkundige attitude te herbekijken, in de wetenschap dat zijn werkveld ondersteuning mist of minstens op drijfzand vertoeft. De huid van het recht is ijl geworden, schriel en broos, bij het ideële vervagen van een ooit rustgevende onderhuid.

De toekomst van het recht ligt in de handen van de jurist als mens van het recht

Echter evenzeer kan deze vaststelling tot vernieuwing aanleiding geven, vernieuwing die niet mag hervallen in een voorbijgestreefd contractdenken of enige andere rationalisering. De toekomst van het recht ligt in de handen van de jurist als mens van het recht. Zijn attitude is thans doorslaggevend. Waar de negentiende-eeuwse denkcategorieën in hun starheid falen om de dynamiek van de eenentwintigste-eeuwse samenleving bij te benen, kunnen enkel mensen — en dus mensen van het recht — een passende gedrevenheid opbrengen om deze complexe realiteit steeds opnieuw te vatten en te begeleiden. Er is dus nood aan een nieuw rechtsdenken, dat dynamisch genoeg is om de vluchtige werkelijkheid te vergezellen. Een rechtsdenken dat voldoende differentiegedreven is om de individuele verschillen en onderlinge geschillen te duiden. Dit nieuwe rechtsdenken dient dan aan twee hoofdvoorwaarden te beantwoorden om de realiteit van de conflictcasus te benaderen: differentie en dynamiek; twee condities waaraan het recht tot op heden weinig of geen aandacht heeft besteed. De sleutel tot deze pijlers van juridisch handelen en denken biedt niet de rede, maar de interactie. Waar de rede eerder statisch en normerend werkt, komt de interactie in wezen tot stand door beweging en verschil. Interactie is wisselwerking, onderlinge actie tussen onderscheiden entiteiten. Interactie is een synoniem voor differentiële dynamiek. Juridische interactie vormt bijgevolg het paradigma van eenentwintigste-eeuws rechtsdenken.

In contrapunt tegenover interactie staat de statische rede, gematerialiseerd in juridische structuur

In contrapunt tegenover interactie staat de statische rede, gematerialiseerd in juridische structuur. De negatie of verwijdering van deze laatste hoeft dan ook niet nagestreefd te worden. Dergelijk streven zou niet enkel van absurdisme getuigen, maar vooral van onbegrip voor de historisch aantoonbare menselijke behoefte aan normering en zekerheid. Dé uitdaging bestaat er dan ook in beide noodzakelijke gezichtspunten te verzoenen, niet in harmonie of synthese maar in contrapunt. Synthese zou ertoe leiden dat rechtszekerheid noch juridische interactie tot (hun) recht zouden komen. Om rechtszekerheid tot stand te brengen, moet ze aan de differentiële dynamiek van de juridische interactie gekoppeld worden. En om interactie teweeg te brengen, mag de menselijke nood aan structuur niet onbeantwoord blijven. Reële effectiviteit van recht ontstaat bijgevolg uit enerzijds een tot stand of tot rust brengen en anderzijds een teweeg of in beweging brengen. De jurist, die beide vectoren kan realiseren zonder ze in elkaar te laten opgaan, is voor Derrida de filosoof van de 21e eeuw. Met een knipoog naar Plato’s filosoof-koning in Politeia (Πολιτεία) kan gesteld worden dat het doel van de filosoof-jurist, of van de jurist-filosoof nimmer de gerationaliseerde, vervlakkende synthese mag zijn, waarin dynamiek tot sclerose en zekerheid tot indifferentie nopen. Neen, de mens van het recht zal de paradox van juridische interactie ten volle belijden, casus per casus in een æffectieve attitude, die een vernieuwde juridische vorming hem zal aangereikt hebben. Want het is de mens van het recht die, bij ontstentenis van gemeenschapsmoraal en dito rede, effectief recht realiseert.

Frank Fleerackers

Lees meer bijdrages van professor Fleerackers over recht en rechtsdenken