Weet u wie Marie Popelin is? Doet haar naam bij u een belletje rinkelen, ergens in achteraan in uw hersenen? Dat zou eigenlijk wel moeten. Ze was als eerste vrouwelijke doctor in de rechten in België een ware pionier. Omdat we haar nooit mogen vergeten, brengen we haar verhaal op Internationale Vrouwendag graag in herinnering.

Op haar 37ste schreef Marie Popelin zich in voor de rechtenopleiding aan de Université Libre de Bruxelles. Op zich was dit al een enorme verwezenlijking. Vrouwen waren immers nog maar sinds sinds de wet van 20 mei 1876 welkom aan de universiteit. In 1888 studeerde ze af met onderscheiding, maar toen moest haar calvarietocht nog maar beginnen.

Balie Brussel weigert Marie Popelin

Advocaat worden? Dat zat er niet in. De balie van Brussel vond vrouwen in de advocatuur niet echt een goed idee. Popelin weigerde zich er bij neer te leggen en kreeg bij haar strijd de hulp van de bekende Brusselse pleiter Louis Franck.

Nog datzelfde jaar wees het Brusselse hof van beroep haar vordering af (Brussel 12 december 1888, Pas. 1889, 48.). Ook al was er geen wettelijke bepaling die vrouwen het uitoefenen van het beroep van advocaat uitdrukkelijk verbood. Een korte citaat uit het arrest – dat je moet lezen om het het te geloven. Dit werd echt zwart op wit neergeschreven door de mannelijke rechters:

Attendu que la nature particulière de la femme, la faiblesse relative de sa constitution, la réserve inhérente à son sexe, la protection qui lui est nécessaire, sa mission spéciale dans l'humanité, les exigences et les sujétions de la maternité, l'éducation qu'elle doit à ses enfants, la direction du ménage et du foyer domestique confiée à ses soins la placent dans des conditions peu conciliables avec les devoirs de la profession d'avocat et ne lui donnent ni les loisirs, ni la force, ni les aptitudes nécessaires aux luttes et aux fatigues du barreau (…).

Ook bij het Hof van Cassatie ving Popelin bot (Cass. 11 november 1889). Het Hof schoof de hete aardappel door naar de wetgever. Die moest de advocatuur maar expliciet openstellen voor vrouwen.

Opmerkelijk: ondanks de negatieve rechtspraak vat ze toch een stage aan bij een andere Brusselse advocaat, ook al weet ze dat ze de facto het beroep zelf nooit zal mogen uitoefenen.

Marie Popelin was zeker geen unicum in Europa. Ook in ons omringende landen hielden de mannelijke advocaten de deur gesloten voor vrouwelijke collega’s. Honderd jaar geleden waren Verenigde Staten heel wat progressiever – het was zowat het enige Westerse land waar vrouwen welkom waren aan de balie.

Een grote stap voor vrouwenrechten in België

Ook al kon ze er zelf de vruchten niet van plukken, toch was de zaak-Popelin een giant leap voor vrouwenrechten in België (Marie Popelin maakte deel uit van de eerste feministische golf). Ook in andere beroepsgroepen werd tezelfdertijd een gelijkaardige strijd gevoerd. Zo werd in 1886 Isala Van Diest de eerste vrouwelijke arts van ons land.

De verhalen van Marie Popelin en Isala Van Diest en anderen als hen, brachten het thema onder de aandacht van het grote publiek. Het was voor Popelin zelf een motivator om zich haar hele verdere leven in te zetten voor vrouwenrechten. Ze focuste daarbij op de toegang van vrouwen tot de arbeidsmarkt en de wettelijke verankering van deze rechten.

Wetgevende initiatieven aan het begin van de twintigste eeuw

In de jaren nadien werden er verschillende wetsvoorstellen ingediend om wettelijk vrouwen de toegang tot de balie te verlenen. In 1901 kwam er een eerste wetsvoorstel, gedragen door enkele grote namen uit de toenmalige Belgische politiek, zoals Emile Vandervelde en Paul Janson. De Federatie van Advocaten was er zelfs mee akkoord. Toch werd het voorstel Janson-Vandervelde gekelderd door de Kamercommissie.

Twee decennia later, op 20 april 1920 diende minister van Justitie Vandervelde een nieuw wetsontwerp in. Vurig verdediger van het voorstel was Marie Janson, dochter van Paul Janson (van het eerste wetsontwerp) en moeder van de latere premier Paul-Henri Spaak. Ook zij was een trendsetter: ze was de eerste vrouwelijke senator. Weer was er veel weerstand, vooral van het conservatieve katholieke kamerlid Charles Woeste. Gelukkig waren de tegenstanders niet succesvol. Het wetsontwerp werd aangenomen op 27 april 1921. Ook de Senaat keurde het even later goed. De wet werd afgekondigd op 7 april 1922. Ook onze buurlanden hadden ondertussen gelijkaardige wetten aangenomen: Frankrijk in 1901, Nederland in 1903 en het Verenigd Koninkrijk in 1921. Marie Popelin mocht het echter zelf niet meer meemaken. Zij was in 1913 al overleden.

Na Marie Popelin: de eerste vrouwelijke advocaten

Marcelle Renson werd de eerste Belgische advocate. Toch is een hoerastemming nog niet echt op zijn plaats. Vrouwelijke advocaten bleven aan andere regels onderworpen dan hun mannelijke confraters. Zo mocht een getrouwde vrouw enkel advocaat worden, mits uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van haar man, een toestemming die hij te allen tijde kon intrekken.

Als we kijken naar de toegang van vrouwen tot andere juridische beroepen, wordt het nog erger. De eerste vrouwelijke magistraten kwamen er pas na de wet van 1948 (!) Hetzelfde jaar dat vrouwen algemeen stemrecht kregen. En ook toen waren er nog rabiate tegenstanders. Om notaris te kunnen worden moesten vrouwen zelfs wachten tot in 1958. U leest het goed, 1958. In dat jaar werd ook de vereiste van de voorafgaande toestemming van de echtgenoot afgeschaft.

Postume erkenning voor Marie Popelin

De Nederlandstalige Vrouwenraad noemde de prijs die ze vijfjaarlijks uitreikt aan een vrouw die zich verdienstelijk heeft gemaakt in de strijd voor gelijkberechtiging van vrouwen, naar Marie Popelin. Enkele steden eren haar met een Marie Popelinstraat of -plein. Maar wat Jubel betreft mogen er zeker nog enkele volgen.

En vandaag?

Zowel de rechtenopleiding als de advocatuur zijn de afgelopen decennia erg vervrouwelijkt. Bij de afgestudeerde juristen zijn er nu ca. 65 % vrouwen. Helaas blijkt dit zich nog niet af te spiegelen in de topfuncties in advocatenkantoren. Bij vennoten en partners zijn de mannen nog steeds ruim in de meerderheid. Dankzij Marie Popelin en anderen zoals Marcelle Renson hebben we grote stappen gezet, maar we hebben er toch nog enkele voor de boeg.

Wim Putzeys, hoofdredacteur Jubel

U kunt meer over dit onderwerp lezen in het boek van Dirk Van Gerven: Alle mensen zijn gelijk, ook vrouwen – Over gendergelijkheid in de professionele loopbaan.