Er waren weer veel juristen afgezakt naar de jaarlijkse ‘Dag van de Rechtstaat’ in Mechelen. Zoekend naar een schaarse parkeerplaats doemde even de gedachte op of het zo nodig nog wel moet, zo een ganse namiddag samenzitten om nogmaals de al overtuigden eraan te herinneren dat democratie een werkwoord is en de rechtstaat nooit definitief verworven is en snel weer kan omslaan en willekeurige machtsuitoefening op ieder moment weer kan opduiken. Het gaf de aanwezigen opnieuw een portie energie om er iedere dag weer voor op de barricades te staan.

Prof. Paul Lemmens, de Belgische autoriteit als het over mensenrechten gaat, herinnerde er aan dat de scheiding der machten o.m. ook betekent dat de machten respect moeten hebben voor elkaar en dus ook de politieke wereld positieve verplichtingen heeft ten aanzien van de magistratuur (de derde macht). De rechtstaat kan niet functioneren zonder het noodzakelijke vertrouwen in de rechtspraak. Dat vereist ook een “cultuur van de rechtstaat”, wat een dagdagelijkse verplichting is voor iedereen, ook voor politici. Of zoals Koen Geens het een dag later in De Tijd formuleerde: “Je moet als supporter van een verliezende voetbalclub maar eens positief proberen te zijn over de scheidsrechter. Dat is niet makkelijk. Democratisch verkozen politici zijn niet zomaar supporters. Ze functioneren mee in die rechtstaat. Ze bepalen de marges waarbinnen een rechter straffen kan uitspreken. Wel, dan moeten ze het rollenspel loyaal spelen. (…) Wie dat niet doet, ondergraaft de rechtstaat. En we hebben dat maar: er is geen alternatief “ (De Tijd, 16 maart).

Wie op de ‘Dag van de Rechtstaat’ aanwezig was kon ook kennismaken met Laura Kövesi, de Roemeense hoofdaanklager van het Openbaar Ministerie van de Europese Unie. Deze indrukwekkende persoonlijkheid vulde meteen de zaal met haar spitante tussenkomst. In een vroeger leven bestreed ze corruptie in haar thuisland en werd daarvoor door de toenmalige minister van Justitie ontslagen. Het was uiteindelijk het Hof voor de Rechten van de Mens die haar ontslag ongedaan maakte. Haar stelling is rechtlijnig en eenvoudig: indien we Europa verenigd willen houden, moeten we inzetten op de “rule of law”, wat de ultieme waarborg is voor de veiligheid van iedere burger. Dat veronderstelt onafhankelijke rechters, die zich laten leiden door vastberadenheid, moed en wilskracht. Door de intonatie die ze bij het uitspreken van die woorden gebruikte liet ze er geen twijfel over bestaan dat ze van corruptiebestrijding haar levenswerk maakt.

Wat volgde was zo mogelijk nog indrukwekkender. De President van het Europees Hof van Justitie – de Belg prof. Koen Lenaerts – kwam, sprak en overdonderde de hele zaal met een bevlogen betoog over de rol van het Europees Hof van Justitie. De tekst zou verplichte lectuur moeten zijn voor alle magistraten, advocaten en politici van dit land (en waarom niet met verplicht examen). In een helder juridisch betoog schuwde hij ook de stevige uitspraken niet. De rechtstaat is niet een abstract ideaal, want het is een gedeelde waarde van alle lidstaten van de Unie. Voor hem is een “illiberale democratie” een leugen, want een democratie is liberaal of is niet.

Ook de slotwoorden van de Nederlandse hoogleraar Ballin beklijfden. Hij riep ook tot waakzaamheid. Dat is geen eis die moet gesteld worden aan anderen, maar juist aan onszelf. Burgers die niet met kwade bedoelingen maar door onverschilligheid of gebrek aan aandacht verkeerde dingen mogelijk maken: besluiten of besluiteloosheid waarvan anderen het slachtoffer worden. Als de samenleving het kompas van de waarden van de democratische rechtstaat kwijt is, staat de deur open voor een politiek van vijandschap en autoritarisme. Dat is een boodschap aan ons allemaal. “Dit is niet de weg van de minste weerstand. Maar die weg kunnen we gaan, als we willen, en elkaar bemoedigen, en daarbij het doel van een samenleving in vrede en recht voor ogen houden”.

Kortom, de dag van de rechtstaat zette de zaken op scherp en riep iedere aanwezige ook op om er ook zelf mee aan de slag te gaan. Intussen organiseren hoofdzakelijk Franstalige advocaten en magistraten ook dit jaar op 20 maart hun actiedag “L’état de droit, j’y crois”. Het persbericht is beduidend minder bevlogen en blijft hameren over de “invulling van de kaders” binnen de magistratuur (in 1953 werd bij wet het aantal rechters vastgelegd) alsof er sindsdien niets meer veranderd is (de terugval van het aantal zaken voor de rechtbank, om maar iets te noemen). Zelfs het maatschappelijk debat over de “rechtstaat” blijkt in de beide delen van het land anders te worden gepercipieerd.

Hugo Lamon

Lees hier meer columns met de visie van meester Hugo Lamon op Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.