De strafwet als handhavingssysteem richt zich vandaag meer dan ooit tot bedrijven en bedrijfsleiders. Ondernemers zitten dan ook steeds vaker met vragen: Hoe kunnen we dit strafrechtelijk risico bij de uitoefening van onze activiteiten uitsluiten of op zijn minst beter beheersen? Een korte inleiding in het ondernemingsstrafrecht en haar risico’s.

Strafrecht als prominent bedrijfsrisico

Het strafrecht is als bedrijfsrisico prominent aanwezig. De actualiteit brengt de gevaren aan het licht die ondernemingen en/of leidinggevenden lopen indien zij of leden van hun organisatie de regelgeving met voeten treden. Deze versterkte aanwezigheid van het strafrecht in het bedrijfsleven heeft vele redenen:

• De complexiteit van de onderneming en haar soms zeer uiteenlopende activiteiten, waarop een grote verscheidenheid aan complexe regels van toepassing is.
• Overregulering gekoppeld aan overpenalisering.
• De laagdrempelige invulling van de verwijtbaarheid van strafbare feiten, de loutere onachtzaamheid die dikwijls volstaat om een misdrijf aan de onderneming en/of de leidinggevende te kunnen toerekenen.
• Een streng vervolgingsbeleid.
• Moderne technologie die fraude op afstand en in alle anonimiteit mogelijk maakt.
• De extraterritoriale toepassing van de strafwet in een geglobaliseerde ondernemingscontext.
• Enz.

Voor bedrijfsleiders komt de strafrechtelijke vervolging vaak als een grote verrassing

Voor sommige bedrijfsleiders komt de strafrechtelijke vervolging als een grote verrassing. Soms worden zij al dan niet samen met ‘hun’ onderneming vervolgd en uiteindelijk veroordeeld voor inbreuken waarvan zij zich amper bewust waren, laat staan de intentie hadden om ze te plegen. Bovendien moeten zij dikwijls (ook) de strafrechtelijke gevolgen op zich nemen voor gedragingen die materieel door ondergeschikten werden gesteld.

Ook onachtzaamheid kan voldoende zijn

Die strafrechtelijke verantwoordelijkheid van rechtspersoon (de onderneming) en/of leidinggevende kan vanuit een dubbele invalshoek in het gedrang komen, enerzijds de fraude (bedrieglijk handelen) en anderzijds de onachtzaamheid (gebrek aan voorzorg en voorzichtigheid). Vooral wat dit laatste betreft, ontbreekt op het terrein bij de bedrijfsleiding geregeld het besef dat de loutere onachtzaamheid als schuldvorm dikwijls volstaat om strafrechtelijk verantwoordelijk te worden gesteld, bv. bij zware arbeidsongevallen, het overtreden van administratieve verplichtingen allerhande, milieu-incidenten, enz.

Enorme impact op bedrijven en bedrijfsleiders

De effectieve toepassing van het strafrecht kan ingrijpende consequenties hebben voor de onderneming en haar leidinggevenden. Denken we maar aan bewarende maatregelen als voorlopige hechtenis, beslag op bedrijfsactiva, verbod om vermogensrechtelijke transacties te voeren, sluiting van een inrichting, enz., alsook de uiteindelijke sancties zoals gevangenisstraf, geldboetes, verbeurdverklaring, sluiting van een inrichting, verbod van een werkzaamheid, enz. Daarnaast zijn er nog de kosten van een noodzakelijk crisismanagement, juridische begeleiding, tijdelijke discontinuïteit en de nauwelijks te becijferen kost van de reputatieschade of zelfs finaal de definitieve discontinuïteit van de onderneming. Daarmee is meteen ook duidelijk dat de share- en stakeholders delen in het risico en de gevolgen ervan.

De impact kan enorm zijn: voorlopige hechtenis, beslag op bedrijfsactiva, verbod om vermogensrechtelijke transacties te voeren, sluiting van een inrichting, gevangenisstraf, geldboetes, verbeurdverklaring, verbod van een werkzaamheid

Maak van risk management een topprioriteit

Strafrechtelijk risk management is dan ook zonder meer een noodzaak omdat los van de frequentie ervan, de impact in de meeste gevallen (te) aanzienlijk is. Het beheersen van het strafrechtelijk risico is globaal gesproken een aspect van een behoorlijk ondernemingsbestuur (governance). Het werpt immers de kwestie op hoe leidinggevenden hun verantwoordelijkheid nemen t.a.v. de organisatie en de externe stakeholders.

Sommigen gewagen dan ook van een good corporate citizenship. Leidinggevenden zijn ‘toezichthouders’ belast met taken van leiding, toezicht en controle waarvan de goede uitvoering moet bijdragen tot een hogere graad van normconformiteit en dus een behoorlijker bestuur. Het betreft m.a.w. personen die niet alleen vanuit de wet, maar ook vanuit een maatschappelijk gedreven behoorlijk bestuur van de onderneming worden belast met een taak van leiding en toezicht binnen een welbepaald bevoegdheidsdomein. Niet zelden zullen zij zich daarbij ook verplicht zien om een beroep te doen op externe toezichthouders; opnieuw omdat de wet hen daartoe verplicht of omdat een behoorlijk bestuur hen ertoe noopt een beroep te doen externe expertise.

Het zal overigens wellicht niet verbazen dat vele aspecten van behoorlijk bestuur (corporate governance) hun aanknopingspunten vinden in het strafrecht omdat in dat domein de gevolgen significant zijn. Het zijn de leidinggevenden die instaan voor het grote-lijnen-beleid van de organisatie. Dat leiden impliceert het functioneel correct organiseren van de organisatie en het daarop uitoefenen van een gepast toezicht en controle.

Ook compliance heeft een belangrijke rol te vervullen

Meer specifiek is het strafrechtelijk risico zeer nauw verbonden met compliance (normconformiteit). Die vaststelling kan amper verbazen gezien het strafrecht de naleving beoogt van zowat alle normen die het ondernemingsleven beheersen.

Het strafrechtelijk risicobeheer is dan ook een deelverzameling van het compliance risk management dat de beheersing van risico’s beoogt op schade aan het bestuur, de reputatie en de financiële gezondheid van de onderneming als gevolg van een gebrek aan conformiteit met interne en externe bepalingen, alsook van het niet beantwoorden aan de verwachtingen van de belangrijkste stakeholders (de overheid, leveranciers, klant, omwonenden, …).

Extern wordt het compliance risk management door die stakeholders gestuurd, intern door de noodzaak van een gestructureerde compliance-functie en de vermindering van de aansprakelijkheidsrisico’s voor de leidinggevenden van de organisatie.

Strafrechtelijke risico’s als ‘opportuniteit’?

Slecht georganiseerde organisaties en hun leidinggevenden worden vroeg of laat geconfronteerd met problemen van strafrechtelijke aard. Omgekeerd echter omvat een adequate(re) aanpak van strafrechtelijke risico’s opportuniteiten voor de onderneming, bijvoorbeeld: focus op de ondernemingsdoelstellingen en de core business i.p.v. van op tijdrovend en kostelijk crisismanagement, creëren van vertrouwen in de markt met positieve impact op de waarde van de onderneming en gunstiger marktpositie, betere en transparantere bedrijfsprocessen, een veiliger en zuiverder werkomgeving, kwalitatief betere producten, effectiever en efficiënter crisismanagement als het risico zich toch voordoet, enz. Samengevat met de gevleugelde woorden van Johan Cruyff: “Elk nadeel heb zijn voordeel”.

Het ondervangen van het strafrechtelijk risico is dus voornamelijk een managementprobleem. Overigens is de voedingsbodem van fraude of zware incidenten niet zelden te vinden in een gebrekkige managementcultuur. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dat de strafbepalingen in bijzondere ondernemingswetten zich richten tot die leidinggevenden of ‘toezichthouders’ binnen de rechtspersoon. De strafrechter kijkt naar de persoon op wie de feitelijke verplichting rustte om de normconformiteit te verzekeren. Een leidraad daarbij voor de strafrechters is de organisatie van de onderneming en de manier waarop die in de praktijk omgaat met het naleven van de toepasselijke regelgeving.

Patrick Waeterinckx

Advocaat balies Antwerpen en Gent, Praktijklector strafprocesrecht VUB en geregistreerd fraude-auditor.

Waeterinckx Advocaten Ondernemingsstrafrecht

Patrick Waeterinckx is expert in het ondernemingsstrafrecht. Hij schreef over deze problematiek nog veel uitgebreider in zijn boek: “Strafrechtelijke verantwoordelijkheid in het ondernemingsstrafrecht”. Daarin gaat hij dieper in op de vragen die vele ondernemers zich stellen: Wanneer riskeert mijn bedrijf strafrechtelijke verantwoordelijkheid, en wat is mijn verantwoordelijkheid als leidinggevende, bestuurder, CEO, directielid, …? Kan ik mijn bedrijf en mezelf hiertegen preventief ‘beschermen’? Kan ik mijn (directie)teams helpen om hun taken en verantwoordelijkheidsdomeinen goed te ‘be’-sturen?