Het standpunt van de magistratuur over de overbevolking van de gevangenissen is gekend: “De rechter oordeelt in eer en geweten over een gepaste straf en het is aan de politiek om ervoor te zorgen dat deze straf kan worden uitgevoerd.” De magistratuur treft bijgevolg geen enkele blaam. Deze redenering is echter overdreven simplistisch en vraagt om nuancering.

De problematiek van de overbevolking van de gevangenissen is uiteraard te complex om één verantwoordelijke aan te duiden. Maar wanneer de magistratuur beweert hier geen enkele verantwoordelijkheid in te dragen, miskent zij een eenvoudige waarheid

De problematiek van de overbevolking van de gevangenissen is uiteraard te complex om één verantwoordelijke aan te duiden. Maar wanneer de magistratuur beweert hier geen enkele verantwoordelijkheid in te dragen, miskent zij een eenvoudige waarheid: geen enkele gedetineerde zit in de gevangenis, zonder een beslissing van een magistraat. Het recht op persoonlijke vrijheid is – terecht – verankerd in de Grondwet: niemand kan van zijn vrijheid worden beroofd, zonder een gemotiveerde beslissing van een rechter. Dit geldt zowel voor de instroom aan gedetineerden, als voor de duur van de detentie. Dit geldt zowel voor vrijheidsberoving voorafgaand aan het proces, als voor vrijheidsberoving na een veroordeling. Het is een onderzoeksrechter die beslist tot een voorlopige hechtenis en het zijn de onderzoeksgerechten die beslissen over de al dan niet handhaving ervan. Het zijn strafrechters die gevangenisstraffen opleggen en het zijn strafuitvoeringsgerechten die beslissen over een eventuele vrijlating. Beweren dat de magistratuur geen enkele verantwoordelijkheid draagt inzake de overbevolking van de gevangenissen is bijgevolg onjuist. De magistratuur neemt juist in tegendeel een sleutelpositie in met betrekking tot vrijheidsberoving.

Oorzaken voor repressieve rechtspraak

De overbevolking van onze gevangenissen is evenwel niet ontstaan in een vacuüm. De huidige, repressieve rechtspraak is ingebed in een maatschappelijke context. De magistratuur is namelijk aan het kraken onder het gewicht van de publieke opinie, die steeds vaker en steeds luider roept om strengere straffen. Wanneer rechters toch moedige beslissingen nemen, die tegen de stroom ingaan, maken zij steeds vaker het voorwerp uit van hevige controverse. Met zoveel tegenwind moet men als magistraat stevig in de schoenen staan. Van rechters mag verwacht worden dat zij hiertegen bestand zijn, maar het wordt bijzonder kwalijk wanneer zij in de steek gelaten worden door de politiek. Sommige politici surfen bewust mee op populistische golven, of vuren ze zelfs mee aan. Dit is absoluut verwerpelijk en schadelijk voor de ganse samenleving. Politici moeten in tegendeel de weg tonen. Ze moeten leiders zijn, en geen stemmenronselaars. De samenleving snakt er naar.

Niettemin valt er binnen de magistratuur ook nog een weg af te leggen. In dossiers die volstrekt niet mediagevoelig zijn, voelt men evenzeer de stijgende repressie. De cijfers dienaangaande spreken voor zich. Vele magistraten blijven geloven in de nuttige effecten van de gevangenis, minstens onderschatten zij de nefaste gevolgen van vrijheidsberoving. De torenhoge gevangenisstraffen en ellenlange voorhechtenissen inzake drugscriminaliteit vormen een schoolvoorbeeld van het blijvend geloof in de gevangenis. De impact hiervan op de gevangeniscapaciteit is gigantisch, zonder evenwel enig aantoonbaar positief effect op het terrein. Het verdient dan ook aanbeveling om tijdens de magistratenopleiding veel meer aandacht te besteden aan de functie, de beperkte mogelijkheden en de verregaande gevolgen van vrijheidsberoving. Mag het vreemd genoemd worden dat personen die ingrijpende beslissingen nemen aangaande de vrijheid van medeburgers dienaangaande niet stevig opgeleid worden?

Naast de politiek en de magistratuur is er ook een belangrijke taak weggelegd voor eenieder die professioneel betrokken is bij strafrecht: academici, gevangenisdirecteurs, justitieassistenten, advocaten

Een gezamenlijke inspanning

Naast de politiek en de magistratuur is er ook een belangrijke taak weggelegd voor eenieder die professioneel betrokken is bij strafrecht: academici, gevangenisdirecteurs, justitieassistenten, advocaten, etc. Het zal de aangehouden inspanning van velen vergen om het tij te keren. Ga het gesprek aan met zij die minder vertrouwd zijn met strafrecht. Leg hen uit dat de samenleving niet gebaat is bij strengere en langere gevangenisstraffen. Want het vergt nu eenmaal uitleg: één van de problemen bestaat er net in dat datgene wat verstandig is in het strafrecht, vaak contra-intuïtief is. Maar het moet mogelijk zijn om de samenleving te doen inzien dat het absurd is om mensen eerst lange tijd uit de samenleving uit te sluiten, in de hoop dat ze nadien beter zouden integreren.

Zoals gezegd, is de overbevolking van de gevangenissen een complex probleem met diverse oorzaken. Maar het is in de eerste plaats een maatschappelijk probleem. Zolang de samenleving tegen beter weten in blijft roepen om strengere straffen, zal het tij niet keren. Het is aan de politiek om de leiding te nemen in dit debat, zoals het verkozen leiders nu eenmaal betaamt. Het is aan de magistratuur om onafhankelijk en in eer en geweten vonnissen uit te spreken, met kennis van zaken en bestand tegen de publieke opinie. En het is aan eenieder die het strafrecht een warm hart toedraagt om de dialoog aan te gaan met de samenleving om zo te ijveren voor een betere en veiligere samenleving. Want wie beweert gelijk te hebben, moet ook in staat zijn diezelfde samenleving daarvan te overtuigen.

Philip Daeninck