Fleer op één. In Fleer op één reflecteert elke eerste van de maand een gerenommeerd rechtsdenker over justitie in België en daarbuiten. Prof. dr. Frank Fleerackers, hoogleraar Rechtsdenken aan de KULeuven, instigeert het recht van de filosoof. Deze maand reflecteert hij rond het thema recht als attitude, of beter gezegd, denkattitude.

Recht als attitude

Een attitude, dus. Een denkattitude, in en door de praxis, is wat de mens van het recht zich eigen dient te maken. Een denkhouding ten opzichte van de werkelijkheid àls werkelijkheid, zoals ze is. Of beter, zoals ze wordt. Zoals ze wordend is. Een attitude, die haaks staat op de heersende fixatie tot representatie. Een attitude, gericht op effectiviteit, en om deze reden affectief. Een affectieve attitude is in die zin een attitude met oog voor de wijze waarop mensen door hun overtuigingen, instituties en andere affectoren geraakt worden en aangezet worden tot het innemen of verlaten van casusposities.

Juridische effectiviteit gaat hand in hand met interactieve affectiviteit

Waar bij Derrida het verschil tussen différence en différance (DERRIDA, J., Marges de la philosophie) om één letter draait, wordt de onlosmakelijke band tussen effectiviteit en affectiviteit op dezelfde wijze uitgelicht. Juridische effectiviteit gaat hand in hand met interactieve affectiviteit. Inzicht en kennis op het vlak van deze affectiviteit leiden tot hogere rechtseffectiviteit. De aangewezen, inzichtelijke schrijfwijze wordt dan: æffectiviteit. Het gebruik van de “æ” (ligatuur) wijst op de verwevenheid tussen beide noties en hun paradoxaal bestaan. Zelfs in relatie tot de rede schemert zulks door, zoals een concept als affectieve rede aantoont. Het begrip affectiviteit is in dit verband slechts bruikbaar indien de affectieve effecten van de rede, en dus ook van argumenten, er deel van uitmaken. Het door Habermas onderschreven denkbeeld van de dwangloze dwang van het betere argument wordt net gedragen en mogelijk gerealiseerd door dergelijk affectief effect. De realisatie van de publieke rede hangt dus, indien überhaupt realiseerbaar, af van de affectieve analyse. Van de æffectiviteit.

Ook voor Deleuze is raken en geraakt worden de kern van het menselijk bestaan. En tevens voor het recht is de aanvaarding van uitstel in het oordeel en de beslissing (zelfs de adjudicatie) wezenlijk voor een begrip van de intermenselijke verschillen en geschillen. Op dit rechtsveld zijn différence en répétition haast voelbaar aanwezig. En op dat zelfde juridische forum ontmoeten différence en différance elkaar. Het is overigens Derrida die strategisch zijn deconstructie niet als een methode aanzag, doch als een posture, een attitude, een houding. Een subversieve houding, maar niettemin een houding waarvan hij aan het eind stellig beweerde dat ze de jurist toebehoorde, als "filosoof van de toekomst". Het uitstel omvat conceptueel een paradox, die de jurist zich eigen dient te maken middels een æffectieve attitude, en die hem toelaat een dynamische zekerheid te realiseren. Het uitstel geldt dan als paradoxaal denkbeeld voor een zekerheid, die nooit vastligt, maar steeds verlegd wordt. En zo kan de eeuwige terugkeer van de differentie, van het verschil, van het geschil en conflict als essentie van het menselijk bestaan bevestigd worden.

Zo kan de eeuwige terugkeer van de differentie, van het verschil, van het geschil en conflict als essentie van het menselijk bestaan bevestigd worden

Gerationaliseerde stabiliteit is terecht een fictie en de casus kan onmogelijk gereduceerd worden tot de regel. Niet enkel is die casus uniek, maar tegelijk veelvuldig én immer wordend. In de herhaling herkennen we bijgevolg niet meer dat wat identiek is, in de herhaling herhaalt zich de differentie zelve. We herkennen en erkennen uiteindelijk wat ons onderscheidt. Zodra juristen dan als dirigenten van de differentie, van het verschil, van het geschil, zich over de juridische æffectiviteit van conflicten buigen, analyseren ze de differentie-affectoren van conflictposities, die partijen in hun positiebepaling beïnvloeden, en toetsen ze de mogelijke juridische interventies op hun æffectieve kwaliteit door na te gaan in hoeverre die interventies de geanalyseerde affectoren een antwoord bieden. Zulks in het volle besef dat verschil noch geschil reduceerbaar zijn. Dergelijke attitude kan enkel in een interactieve praxis ontwikkeld worden. Indien verschil en differentie onherleidbaar zijn, is een denkhouding slechts zinvol voor zover deze de dynamiek van interactie voluit laat spelen. Spelen, inderdaad, want in dit spel worden zin en betekenis gecreëerd, komt waarheid (tijdelijk) tot stand.

In en door de interactie blijkt de mens in staat om waarheid, met name een waarheid die de postmoderne relativering overstijgt, zinvol tot ontwikkeling te laten komen. Het is dan ook de interactie zelf, die deze waarheid en zekerheid realiseert. Het is de interactie zelf, die tot æffectief recht komt, hiertoe bewogen door de jurist, die als conflictregisseur zijn nieuwe attitude ten volle uitspeelt. De jurist regisseert de interactie van de conflictpartijen met het oog op de ontwikkeling van interactieve, dynamische waarheden en zekerheden. Of, om het met Deleuze te zeggen: “il n’y a que des mots inexacts pour désigner des choses exactement” (DELEUZE, G. en PARNET, C., Dialogues)  en dus ook: regels zijn zelfs conceptueel niet verzoenbaar met gevallen. De toepassing van een rechtsnorm op een casus is geen complexe maar een onmogelijke daad.

Enkel in en door de interactie tussen partijen kan de jurist met de omschreven attitude een dynamiek van affectoren regisseren en realiseren zodat juridische betekenis, waarheid en zelfs zekerheid gegenereerd kunnen worden. Die juridische waarheid en zekerheid hebben dan geen uitstaans meer met de (weg-)gerationaliseerde constructies van het klassieke rechtsdenken. De weg ligt open voor een herdefiniëring van juridisch zinvol handelen als reflectie, spiegel én denken, van de interactie.

Frank Fleerackers

Lees hier meer reflecties uit de reeks “Fleer op één” van prof. Fleerackers.