Via sociale media kon worden vernomen dat de nieuwe minister van Justitie al heeft samengezeten met het College van hoven en rechtbanken. Die onthulde daarna op LinkedIn waar het kennismakingsgesprek over ging: “over de grote uitdagingen waarmee de hoven en de rechtbanken geconfronteerd worden, en onder meer over het verderzetten van de digitale transformatie, de concrete uitwerking van het sociaal statuut van de magistraten, de vervanging van de langdurig zieken op de griffies, de alarmerende situatie in sommige gerechtsgebouwen” en de “zorgen” over de geplande pensioenhervorming.

Diezelfde sociale media lieten weten dat ook de advocatuur al op bezoek ging bij de minister. “Het werd een open en boeiend overleg over onze bezorgdheden én voorstellen voor een betere Justitie” zo meldde de Orde van Vlaamse Balies zuinigjes. Het viel overigens op dat naast de voorzitters van de OVB en van de Ordre des Barreaux Francophones et Germanophone ook de stafhouders van de twee Brusselse Ordes van advocaten mee mochten aanschuiven. Dat zegt ook iets over de interne pikorde binnen de advocatuur. Er is nog een hele weg te gaan om te komen tot een Orde van Vlaamse Advocaten die de stem van alle advocaten bundelt.

Intussen blijft iedereen met verbazing kijken hoe de nieuwe Amerikaanse president in sneltreinvaart de rechtsstaat onderuit wil halen. Federale rechters blokkeren bijna dagelijks de onwettige presidentiële besluiten van Donald Trump. Eén ding is nu al duidelijk: onafhankelijke rechtbanken zullen een autoritaire machtsovername niet op eigen kracht kunnen voorkomen en Trump lijkt bereid om gerechtelijke uitspraken te negeren. Toch kunnen rechtbanken dergelijke machtsovernames vertragen en bemoeilijken. Ze onthullen vaak dat de juridische schijn van autoritair-populistische maatregelen misleidend is. Dit is waarom onafhankelijke rechtbanken een doorn in het oog zijn van autoritaire populisten. Daarom hebben zij verschillende strategieën ontwikkeld om een onafhankelijke rechterlijke macht te neutraliseren of, indien mogelijk, gehoorzaam te maken.

Interessant is de enkele dagen geleden verschenen commentaar op de Duitse blog Das Justiz Projekt. Het vertrekpunt daar is de analyse van de bedreigingen voor de rechtsstaat in de Duitse deelstaat Thüringen, waar de extreme partij AfD (Alternative für Deutschland) een blokkeringsminderheid heeft en daarmee parlementaire procedures misbruikt, systematisch rechters aanvalt en rechterlijke benoemingen blokkeert. Het is voor de auteurs van de blog een aanleiding om te zien hoe de rechtsstaat overal ter wereld onder druk staat wanneer extreme of populistische partijen aan zet zijn. Het gevaar sluipt overal.

Van de VS tot Taiwan duiken daarbij overal dezelfde patronen op. Het begint bij ‘delegitimatie’, waarbij rechters worden afgeschilderd als ‘politieke activisten’, ‘vijanden van het volk’ en waarbij “het recht de politiek moet volgen”. Ook in ons land duikt die kritiek soms op.

De verkiezing van rechters kan worden geblokkeerd, zoals gebeurt in Thüringen, maar ook in India en Taiwan. Of de uitvoerende macht kan rechterlijke benoemingen verhinderen, zoals in Zuid-Korea. Het parlement verwijderde daar abrupt premier Han Duck-soo, omdat hij weigerde door het parlement gekozen constitutionele rechters te benoemen.

Er is een heel breed scala aan andere mogelijke bedreigingen. Autoritaire populisten kunnen nieuwe rechterlijke functies of zelfs volledige rechtbanken creëren en deze bemannen met loyale rechters, zoals in Turkije. Viktor Orbán (Hongarije) en Jarosław Kaczyński (Polen) verlaagden de pensioenleeftijd om ervaren rechters vroegtijdig te vervangen. Misschien moet de voorgenomen pensioenhervorming voor magistraten in ons land ook eens vanuit dat perspectief worden bekeken.

Er bestaan veel technieken om de rechtsstaat te doen kantelen en ze kunnen succesvol zijn, maar niet altijd. De Verfassungsblog vervolgt: “In Roemenië heeft een vereniging van magistraten als ‘ghostwriter’ vragen over rechterlijke onafhankelijkheid voorbereid, die dan vervolgens aan het Europees Hof van Justitie konden worden voorgelegd. In Argentinië vormden zich tussen 2007 en 2015 brede allianties tussen de rechterlijke macht, de media en het maatschappelijk middenveld om de aanvallen van Cristina Kirchner op de vrije pers en de onafhankelijke rechterlijke macht te bestrijden. In Israël verzette een coalitie van rechtsgeleerden en maatschappelijke organisaties zich tegen de gerechtelijke hervormingen van Netanyahu door vroegtijdig en overtuigend te waarschuwen voor de gevolgen. Ze gaven lezingen in woonkamers en cafés, schreven standpunten, informeerden het publiek en mobiliseerden steun”. Juristen hebben ook in ons land de plicht om zich in het maatschappelijk debat te blijven mengen.

De Verfassungsblog maakt zich zorgen over de toekomst van de rechtsstaat in Duitsland. “Wat lange tijd ondenkbaar leek in Duitsland, wordt nu een reëel risico”. Ook in ons land moeten advocaten en magistraten alert blijven voor de overal uitdeinende Trumpianisering.

De bekommernissen die aan de minister van Justitie werden overgemaakt zijn terecht, maar er moet blijvend aandacht zijn voor de fundamenten van de rechtsstaat.

Hugo Lamon

Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.