De afgelopen tijd stond de uitvoering van korte celstraffen met stip bovenaan de politieke agenda. De strijd tegen de zogenaamde straffeloosheid was een van de stokpaardjes van oud-minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD). En het moet gezegd, ondanks heel wat uitstel (DS 22 juni en 12 november 2021) kon Van Quickenborne die pluim uiteindelijk op zijn hoed steken: sinds 1 september 2023 moeten alle kortgestraften (vanaf zes maanden) via de strafuitvoeringsrechter passeren en belandt een deel van hen daadwerkelijk een tijd achter slot en grendel. Door die ingreep voerde de ex-minister de druk op de overbevolkte gevangenissen verder op: Van Quickenborne wist dat en was bereid om die prijs te betalen (DS 24 november 2023). Maar wat dan met de lange of zelfs levenslange straffen?

Daarover bleef het de voorbije jaren grotendeels stil, totdat het dossier van Freddy Horion op het bord belandde van Paul Van Tigchelt (Open VLD), de opvolger van Van Quickenborne (DS 20 december 2023). In een arrest van 13 november 2023 beveelt het hof van beroep van Antwerpen de Belgische staat om Freddy Horion op te nemen in een instelling buiten de gevangenis. Het hof schaart zich daarmee achter een recent arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens: de rechters in Straatsburg hadden geoordeeld dat het strafuitvoeringstraject van Horion, die ruim 44 jaar in detentie zit wegens een vijfvoudige moord en sinds 1993 in de tijdvoorwaarden is voor een voorwaardelijke invrijheidstelling, zich in een impasse bevond.

De opname in een forensisch psychiatrische eenheid, die in januari 2018 door een driekoppig college van deskundigen werd voorgesteld en die door de strafuitvoeringsrechtbank als een noodzakelijke stap in zijn traject naar buiten werd beschouwd, bleek praktisch niet realiseerbaar: geen enkele instelling wilde hem opnemen, omdat hij niet het statuut van geïnterneerde had.

De klok tikt

De 76-jarige Horion bevindt zich daardoor al verschillende jaren in een uitzichtloze situatie: een verlengd verblijf in de gevangenis wordt niet langer noodzakelijk geacht, maar de enige uitweg blijkt een doodlopend spoor te zijn, waardoor hij onmogelijk aan zijn re-integratie kan werken: de Belgische staat schendt daarmee artikel 3 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, zo concludeerde het Europees Hof in zijn arrest van 9 mei 2023.

Op 21 december 2023 reageerde Van Tigchelt in een interview op Radio 1 als volgt: “Meneer Horion heeft rechten (…) maar als minister van Justitie moet ik ook kijken naar de andere belangen: de belangen van de slachtoffers en de nabestaanden en de veiligheid in het algemeen. Ik moet die drie belangen met elkaar zien te verzoenen.” Aan het einde van het interview herhaalde Van Tigchelt dat het aan hem, als minister van Justitie, toekomt om die drie belangen te verzoenen.

De reactie van Van Tigchelt is misleidend: door te spreken in termen van een belangenafweging, die hij daarenboven persoonlijk zou moeten maken, wekt hij de indruk dat het de minister van Justitie is die wikt en beschikt. Dat klopt niet: de wetgever heeft bepaald dat beslissingen die de aard of de duur van de vrijheidsstraf wijzigen (zoals elektronisch toezicht of voorwaardelijke invrijheidstelling), toekomen aan de rechterlijke macht. Om die reden onderzoekt een multidisciplinaire strafuitvoeringsrechtbank sinds 2007 de tegenindicaties en het reclasseringsplan en neemt ze de belangen van het slachtoffer mee in haar besluitvorming.

De reactie van de minister is extra verrassend omdat ook bij de uitvoering van de korte celstraffen – een thema waar Van Tigchelts voorganger zich zo voor inspande – de autonome rol van de rechter sinds 1 september 2023 verder werd versterkt. Met zijn uitspraken lijkt het wel alsof Van Tigchelt ons wil terugkatapulteren naar het verguisde tijdperk-Lejeune, toen ministers van Justitie als Romeinse keizers, in een ondoorgrondelijke procedure, over de vervroegde vrijlating konden beslissen.

De les van de Arme Klaren

De impasse in de zaak-Horion doet ook terugdenken aan het dossier van Michelle Martin, de ex-vrouw van Marc Dutroux, dat in de zomer van 2012 dreigde vast te lopen. De strafuitvoeringsrechtbank had haar een voorwaardelijke invrijheidstelling toegekend, maar Martin vond geen opvangplek. Tegen die achtergrond verschenen de Arme Klaren van Malonne ten tonele om de impasse te doorbreken: zij boden Martin opvang in hun klooster.

In een opmerkelijke persmededeling van einde juli 2012 wezen de Klaren van Malonne toen op een zere plek in onze strafuitvoering: “Toen de tijd aanbrak dat mevrouw Martin vervroegd kon worden vrijgelaten om zich weer in de maatschappij te integreren, hoopten wij dat de bevoegde instanties haar een opvangplek zouden bezorgen. Maar dat is hen niet gelukt.” En ze vervolgden: “Wij zijn er diep van overtuigd dat onze samenleving een stap achteruit zou zetten door een overtreder voorgoed op te sluiten in zijn verleden en tot hopeloosheid te dwingen. Wij menen bovendien dat de eerbiediging van de rechtsgang van ons land een goede voorzorg is om die vergissing niet te maken.”

Zelden las ik zo’n scherpe en serene aanklacht van onze omgang met langgestraften: hoe komt het toch dat ons seculiere rechtssysteem een beroep moest doen op een stel moedige nonnen om een oplossing te vinden voor een spaak lopende strafuitvoering?

Belangrijke opdracht

In het dossier-Horion is er vooralsnog geen voorwaardelijke invrijheidstelling in het geding. Maar ook daar is sprake van een pad dat bezaaid ligt met obstakels die voortgang onmogelijk maken. Dat is net het probleem waarop het Europees Hof in Straatsburg wijst en dat het Antwerpse hof van beroep in zijn arrest extra belicht. In plaats van de indruk te wekken dat de uitvoerende macht nog een belangenafweging moet maken en de zaak verder moet kunnen bestuderen, zou het goed zijn mocht ons land zich schikken naar dat rechterlijke oordeel en een oplossing zoeken.

Maar ook als samenleving moeten we in de spiegel durven te kijken: we investeren veel energie in die momenten wanneer we strafbaar gedrag afkeuren en mensen veroordelen. Maar wat met het omgekeerde proces? Wat doen we als veroordeelden vorderingen maken in hun straftraject en weer een plaats moeten kunnen opnemen in de samenleving? Het Europees Hof herinnert ons eraan dat ook de voorbereiding van een eventuele re-integratie een belangrijke opdracht vormt in een moderne rechtsstaat: de praktische realisering daarvan is een maatschappelijke opdracht, die ons allen aanbelangt.

Tom Daems

Dit opiniestuk verscheen eerder in De Standaard (3 januari 2024) onder de titel “Freddy Horion op water en brood tot de dood?”