Je kan als jurist van het volgen van studiedagen een dagvullende bezigheid maken. Organisatoren allerhande en sprekers van kwalitatief zeer divers niveau proberen hun toehoorders wegwijs te maken in de nieuwe inzichten van de wetgever en hoe die in de praktijk al dan niet worden toegepast. Het wordt stilaan voor iedereen duidelijk dat de kennis van het recht die tijdens de studententijd werd verworven een beperkte houdbaarheidsdatum heeft.

Toch koesteren juristen nog de gedachte – of is het een illusie  – dat er nog zoiets overblijft als een juridische attitude, een manier van naar de dingen te kijken en ze in perspectief te plaatsen. De vraag of dat nu ook op de helling is komen te staan, was het voorwerp van de indrukwekkende “dag van de rechtsstaat” die op 15 mei in Mechelen werd georganiseerd.

We gaan er als advocaat en magistraat te vaak van uit dat onze positie verworven is en we een onvervangbare rol hebben in de rechtsstaat. Een beklemmende (video)getuigenis van de voorzitter van de Poolse balie maakte duidelijk dat zelfs in landen van de Europese Unie fundamentele rechten en vrijheden worden geschonden. Dat is natuurlijk tragisch voor de Poolse advocaten en hun cliënten, maar de Europees Commissaris Frans Timmermans wees er in Mechelen ook op dat het functioneren van de rechtsstaat in om het even welke lidstaat ons tot zorg moet zijn. “De zogenaamde Europese ruimte van Vrijheid, Veiligheid en Recht bestaat bij de gratie van het onderling vertrouwen dat lidstaten hebben in een respect van de rechtsstaat in andere lidstaten”.

Het congres maakte ook duidelijk dat het debat complex is. De rechtsstaat staat soms op gespannen voet met de wil van het volk en die laatste beseft overigens steeds minder hoe belangrijk “the rule of law” is.  Juristen hebben dan ook als taak “to educate to democracy” om het te zeggen met de woorden van de gewezen Italiaanse “mani pulite”-rechter Gherardo Colombo. Het is dus ook de maatschappelijke rol van juristen (en zeker van de advocaten) om die rechtsstaat te verdedigen en te propageren. Essentieel daarbij zijn onafhankelijke en onpartijdige rechters. Timmermans verwees daarvoor naar de rechtspraak van het Hof van Justitie. Het veronderstelt dat de rechterlijke macht haar taken “volledig autonoom uitoefent, zonder enig hiërarchisch verband en zonder aan wie dan ook ondergeschikt te zijn of van waar ook bevelen of instructies te ontvangen en aldus beschermd is tegen tussenkomsten of druk van buitenaf die de onafhankelijkheid van de oordeelsvorming van haar leden in aan hen voorgelegde geschillen in gevaar zouden kunnen brengen”. De vaststelling dat dit in Polen niet langer het geval is, moet ons tot nadenken stemmen.

Ook minister van justitie Koen Geens kon bij zo’n reflectiemoment niet ontbreken. Hij herinnerde er aan dat de rechtsstaat ook een onafhankelijke advocatuur vereist. “Het is de laatste waarborg van de rechtsstaat” zei hij met zichtbare overtuiging, al voegde hij er (toch iets minder overtuigd) aan toe “dat hij als minister van justitie niets aan de balie te zeggen heeft en dat dit goed is”. Terecht wees hij erop dat wie de rechtsstaat wil overslaan, er tegenaan loopt. Hij ontweek dan ook niet het prangende spanningsveld tussen democratie en de wil van de meerderheid. Want nee, de meerderheid heeft niet altijd gelijk. Juristen hebben de zware taak om de principes van de rechtsstaat te blijven uitdragen en ze ook permanent uit te leggen aan de burgers. “Recht moet de baas blijven”, zo benadrukte Geens, maar juristen moeten ook empathie tonen voor wie niet onmiddellijk de principes van de rechtsstaat inziet. Juristen hebben ook de plicht tot respect en misschien vooral discipline.

De dag van de rechtsstaat was een verademing. Er werd beschaafd gediscussieerd over botsende meningen (bijvoorbeeld tussen de moraalfilosoof Patrick Loobuyck die stelde dat krankzinnige meningen niet moeten worden verboden maar wel bestreden en de mensenrechtenactiviste Rachida  Lamrabet) en topsprekers toonden hun bezorgdheid over hoe de samenleving steeds meer de rechtsstaat lijkt te relativeren. Al moet ook dat in een tijdsperspectief worden geplaatst. Wat onze grootouders ondenkbaar vonden, lijkt nu vaak verworven. Datzelfde tijdsperspectief lijken we te vergeten bij de nieuwkomers in onze samenleving.

Ludo Kools, een van de bezielers van het evenement, vergeleek de rechtsstaat met een woning, die regelmatig moet worden onderhouden. Het is een werk van iedere dag en van velen. Wie er op 15 mei niet was, moet dringend een kijkje nemen op www.dagvanderechtsstaat.be. De toespraak van Frans Timmermans verdient het om duizenden keren te worden aangeklikt. Zijn rechtsstaat is alvast ook de mijne.

Hugo LAMON

Mr. Hugo LAMON is advocaat aan de balie Limburg en bestuurder en woordvoerder van de Orde van Vlaamse Balies. Iedere woensdag maakt hij op Jubel een beschouwing over justitie.

Lees hier alle artikels van ‘LAMON op woensdag’.