Minister van Consumentenzaken Rob Beenders wil consumentenrechtbanken oprichten om het procederen voor consumenten eenvoudiger te maken. Hoewel het verbeteren van de toegang tot de rechter een nobel doel is, is dit voorstel fundamenteel problematisch. Het is in strijd met de Belgische Grondwet, die stelt dat er geen uitzonderingsrechtbanken mogen worden opgericht en dat niemand afgetrokken mag worden van de rechter die hem volgens de wet toekomt. Bovendien zou zo’n aparte rechtbank weinig veranderen aan de structurele problemen waarmee consumenten vandaag geconfronteerd worden. De oplossing ligt niet in nieuwe rechtbank, maar in het wegnemen van de drempels binnen de bestaande procedures.

Een betere aanpak zou zijn om consumentenkamers op te richten binnen de rechtbanken van eerste aanleg. Dit respecteert de bestaande rechtsorde en voorkomt juridische complicaties. Maar ook deze oplossing lost de kernproblemen niet op. Procederen blijft voor veel consumenten te duur, te traag en te ingewikkeld. De echte hervormingen die nodig zijn, moeten focussen op toegankelijkheid en efficiëntie. Dit kan eenvoudig door drie directe maatregelen te nemen: consumenten laten procederen met een tegensprekelijk verzoekschrift in plaats van een dagvaarding, de afschaffing van rolrechten voor consumenten en het schrappen van de rechtsplegingsvergoeding als een consument in het ongelijk wordt gesteld. Op lange termijn zou de digitalisering van consumentenprocedures een doorbraak kunnen betekenen.

Een Grondwettelijk probleem: waarom consumentenrechtbanken niet kunnen

De Belgische Grondwet bepaalt dat er geen uitzonderingsrechtbanken mogen bestaan. Alle burgers moeten voor dezelfde rechter kunnen verschijnen, en niemand mag afgetrokken worden van de rechtbank die bevoegd is volgens de wet. Het oprichten van aparte consumentenrechtbanken botst frontaal met dit principe. Het zou een parallel rechtssysteem creëren en dat is juridisch onhoudbaar.

Zelfs als men consumentenrechtbanken juridisch zou proberen te verantwoorden, blijven er praktische bezwaren. Dergelijke rechtbanken zouden nieuwe structuren en administratieve lasten met zich meebrengen, zonder de fundamentele drempels voor consumentenprocedures weg te nemen. Want de vraag is niet alleen waar consumenten hun zaak kunnen indienen, maar ook hoe ze dat kunnen doen en tegen welke kosten.

Een alternatief dat juridisch minder problematisch is, zou zijn om consumentenkamers in te richten binnen de rechtbanken van eerste aanleg. Dit voorkomt het probleem van een uitzonderingsrechtbank. Maar ook deze oplossing is niet ideaal, want ze verandert niets aan de fundamentele knelpunten: de kostprijs, de traagheid en de complexiteit van de procedure.

Echte hervormingen: wat consumenten echt helpt

In plaats van nieuwe rechtbanken te creëren, zou men beter inzetten op concrete hervormingen die de rechtsgang voor consumenten sneller, goedkoper en eenvoudiger maken. De volgende drie maatregelen zouden onmiddellijk een verschil maken:

Consumenten laten procederen met een tegensprekelijk verzoekschrift in plaats van een dagvaarding

Vandaag moeten consumenten een dagvaarding laten betekenen door een gerechtsdeurwaarder om een zaak aanhangig te maken. Dit is een omslachtige en dure procedure. Een eenvoudiger alternatief is het tegensprekelijk verzoekschrift, waarbij de consument de zaak kan starten door een aanvraag in te dienen bij de rechtbank, zonder gerechtsdeurwaarder. Dit bespaart niet alleen geld, maar maakt de drempel om te procederen ook veel lager.

Afschaffen van rolrechten voor consumenten

Wanneer iemand een zaak start bij de rechtbank, moet hij rolrechten betalen. Dit is een soort inschrijvingsgeld om de zaak te laten behandelen. Voor consumenten, die vaak financieel benadeeld zijn door het geschil, vormt dit een extra drempel. Het afschaffen van deze rolrechten zou een eenvoudige en directe manier zijn om de toegang tot de rechter te verbeteren.

Geen rechtsplegingsvergoeding voor consumenten, tenzij bij misbruik

Als een consument een zaak verliest, moet hij vandaag een rechtsplegingsvergoeding betalen aan de winnende partij. Dit bedrag dient om een deel van de advocatenkosten van de tegenpartij te vergoeden. Voor consumenten is dit een groot risico: zelfs als ze een terechte klacht hebben, durven ze vaak niet te procederen uit schrik om deze kosten te moeten betalen. Door consumenten vrij te stellen van rechtsplegingsvergoedingen, tenzij ze misbruik maken van het systeem, zouden veel meer consumenten hun recht durven halen.

De toekomst: consumentenprocedures volledig digitaliseren

Naast deze directe hervormingen zou men op langere termijn moeten streven naar een volledig digitale consumentenrechtspraak. Consumentenzaken lenen zich uitstekend voor digitalisering, omdat veel transacties vandaag al online plaatsvinden. Het rechtssysteem loopt hierin achter en moet dringend worden gemoderniseerd.

Een digitale procedure zou betekenen dat consumenten hun klacht online kunnen indienen, bewijzen kunnen uploaden en hun zaak kunnen bepleiten via een digitaal platform. De rechter kan dan op basis van schriftelijke stukken of een videoconferentie uitspraak doen. Dit zou niet alleen de snelheid en efficiëntie verhogen, maar ook de werkdruk van de rechtbanken verlagen.

Digitale procedures hebben nog meer voordelen:

• Lagere kosten. Geen gerechtsdeurwaarders, geen fysieke zittingen, geen papierwerk. Dit bespaart geld voor zowel consumenten als de rechtbanken.
• Snellere doorlooptijd. Een digitaal proces kan veel sneller verlopen dan een klassiek proces, waarin termijnen vaak onnodig lang zijn.
• Meer toegankelijkheid. Consumenten hoeven zich niet naar een rechtbank te verplaatsen en kunnen hun zaak volledig online afhandelen.

Uiteraard moet men ervoor zorgen dat de digitale toegang laagdrempelig blijft en dat consumenten niet worden benadeeld als ze minder digitaal vaardig zijn. Maar dat is een praktisch probleem dat opgelost kan worden, bijvoorbeeld door ondersteuningsdiensten te voorzien.

Conclusie: hervormen in plaats van nieuwe consumentenrechtbanken

Het voorstel om consumentenrechtbanken op te richten is niet alleen juridisch problematisch, maar ook weinig doeltreffend. Het lost de echte problemen voor consumenten niet op en creëert enkel nieuwe structuren zonder toegevoegde waarde. Consumentenprocedures vereenvoudigen en betaalbaar maken kan veel sneller en efficiënter door een aantal gerichte maatregelen: procederen mogelijk maken met een eenvoudig verzoekschrift, rolrechten afschaffen en rechtsplegingsvergoedingen voor consumenten schrappen.

Op langere termijn zou de digitalisering van consumentenzaken de ultieme oplossing kunnen zijn. Een volledig digitale procedure zou de toegankelijkheid, snelheid en efficiëntie van consumentengeschillen sterk verbeteren. In plaats van nieuwe rechtbanken in te stellen, moet men investeren in een rechtssysteem dat klaar is voor de toekomst. Want de consument heeft geen nood aan nieuwe consumentenrechtbanken, maar aan een eerlijke, eenvoudige en betaalbare manier om zijn recht te halen.

Pierre Thiriar

Deze bijdrage vertolkt uitsluitende de opinie van de auteur in eigen naam.

Lees over andere opiniestukken van Pierre Thiriar.

• Juridische uitsluiting: het ware probleem van Justitie in België
• De Cerebro-wet: een onrealistische ambitie?
• De Cerebro-wet getoetst aan de Grondwet en het EVRM
• Databank vonnissen en arresten: waarom de Cerebro-wet nooit levensvatbaar is geweest
• Rechter moet rechtsplegingsvergoeding ambtshalve juist berekenen