Ruimteactiviteiten zijn niet langer een ver-van-ons-bed-show. Dagelijks maken we gebruik van ruimtediensten zonder het te beseffen. Zonder satellieten zou er bijvoorbeeld geen 5G zijn, en in bank- en aandelentransacties zorgt het gps-satellietsignaal voor een wereldwijde kloksynchronisatie. Ook middels aardobservatie verzamelen we in de ruimte waardevolle informatie die onmisbaar is voor de landbouw en de strijd tegen klimaatverandering.

Het is essentieel dat het internationaal, nationaal en Europees ruimtevaartrecht onze veiligheid en economische belangen beschermt.

Tussen 2023 en 2032 mogen we de lancering verwachten van gemiddeld zo’n 2800 satellieten per jaar, aldus Euroconsult. Dat komt neer op bijna acht satellieten per dag. In deze context is het essentieel dat het internationaal, nationaal en Europees ruimtevaartrecht onze veiligheid en economische belangen beschermt.

Veiligheid van de ruimte

De toenemende afhankelijkheid van de ruimte maakt ons kwetsbaar. In mei 2024 lanceerde Rusland bijvoorbeeld nog een satelliet die, volgens de Verenigde Staten, vermoedelijk als ruimtewapen kan worden ingezet om andere satellieten te vernietigen. De Russische satelliet bevindt zich in dezelfde lage baan om de aarde als een Amerikaanse overheidssatelliet. Sommige staten hebben de capaciteit ontwikkeld om kritieke ruimte-infrastructuur aan te vallen en kunnen antisatellietcapaciteiten inzetten om ruimtediensten te verstoren.

Om deze dreigingen het hoofd te bieden, kondigde de Europese Unie vorig jaar haar eerste EU Space Strategy for Security and Defence aan. Deze strategie omvat twee belangrijke pilootprojecten: het opzetten van diensten voor space domain awarenessen de ontwikkeling van een nieuwe aardobservatiedienst. Deze initiatieven zijn bedoeld om ongepast gedrag in de ruimte te detecteren en EU-activa te beschermen.

Verdragen bevatten algemene, interstatelijke afspraken die staten toestaan de ruimte vrij te verkennen en gebruiken voor vreedzame doeleinden

Ook de vier belangrijkste VN ruimteverdragen (het UN Outer Space Treaty, de Rescue Agreement, de Liability Convention en de Registration Convention) zijn tot stand gekomen uit veiligheidsoverwegingen tijdens de Koude Oorlog, tussen 1967 en 1976. Deze verdragen bevatten algemene, interstatelijke afspraken die staten toestaan de ruimte vrij te verkennen en gebruiken voor vreedzame doeleinden. Staten mogen geen soevereiniteit opeisen over (delen van) de maan of andere hemellichamen omdat de ruimte van iedereen is. Helaas lijken deze internationaalrechtelijke principes in de huidige geopolitieke en economische context aan kracht te verliezen.

Commerciële ruimteactiviteit

Meer commerciële activiteiten in de ruimte brengen grotere risico's met zich mee, zoals satellietbotsingen, mislukte lanceringen en schadelijke milieueffecten op aarde en in de ruimte. Het mag verwonderen maar de VN-verdragen bieden maar beperkte antwoorden op deze risico’s. Daarom nemen steeds meer landen concrete maatregelen in hun nationale ruimtewetgeving.

Bij schadegevallen in de ruimte of op aarde, zal het nationaal beleid bijvoorbeeld bepalen in welke mate de belastingbetaler uiteindelijk opdraait voor de financiële gevolgen. Het VN Ruimteverdrag stelt alleen dat staten onderling aansprakelijk zijn bij schade, zelfs als deze wordt veroorzaakt door individuen of private ondernemingen. Op wie de uiteindelijke schadelast rust, verschilt van land tot land. In België is de aansprakelijkheid van de operator bij wet beperkt tot 10% van zijn gemiddelde jaarlijkse omzet of budget. Als de schade groter is, moet de Belgische Staat (en dus de Belgische belastingbetaler) de schade vergoeden aan Belgische of buitenlandse slachtoffers of andere staten. In Luxemburg daarentegen geniet de operator geen aansprakelijkheidsbeperking.

Nationale ruimtewetgeving is ook belangrijk voor de huidige M&A advocaten. De Belgische ruimtewet vereist bijvoorbeeld een voorafgaande ministeriële machtiging voor de overdracht van een vergunde ruimtevaartactiviteit of wanneer de overdracht van persoonlijke of zakelijke rechten de controle over een ruimteobject wijzigt. Onder bepaalde voorwaarden, is in Luxemburg zelfs de aandelenoverdracht in ruimtebedrijven (changes of control) onderworpen aan een voorafgaande kennisgeving waarbij de minister zich kan verzetten tegen de overdracht.

Duurzaamheid

De bescherming van het milieu, zowel op aarde als in de ruimte, is een grote zorg voor beleidsmakers, bij de publieke opinie én binnen de ruimtevaartindustrie zelf. Wat gebeurt er met ruimteafval dat ongecontroleerd rondvliegt na botsingen, of met satellieten die niet meer functioneren door defecten, brandstoftekort of simpelweg omdat hun missie is voltooid? Wie satellieten lanceert en opereert, wil een ‘vrije baan’. Ongeleide projectielen – letterlijk – kunnen ruimteoperatoren missen als kiespijn.

Een toekomstige EU-ruimtevaartwet moet deze en andere zorgen aanpakken door maatregelen te nemen voor een veilig, veerkrachtig en duurzaam gebruik van de ruimte. Gecoördineerde ruimteverkeersleiding (space traffic management) en bijkomende registratieverplichtingen om satellietbotsingen te voorkomen, staan op de agenda. Ook de invoering van een ‘safe space’-label, vergelijkbaar met het concept van het ecolabel, ligt op tafel.

De EU streeft met de nieuwe regels naar een gezamenlijke markt (single market) voor ruimtevaart, terwijl ze de concurrentiekracht van de Europese ruimtevaartindustrie wil behouden. Daarom zullen de regels proportioneel worden toegepast, met specifieke aandacht voor zowel startups als grote bedrijven. Ook niet-EU bedrijven die zaken doen in de EU zullen aan deze regels moeten voldoen.

Hoewel velen vinden dat een EU-ruimtevaartwet broodnodig is, is zo’n wet niet vrij van controverse. De beperkte bevoegdheden van de Europese Unie zouden roet in het eten kunnen gooien. Het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie sluit immers harmonisatie uit op gebied van het Europees ruimtevaartbeleid. De publicatie van het Europees wetsvoorstel werd al tweemaal uitgesteld en wordt nu na de zomer verwacht.

Het ruimtevaartrecht is dus niet alleen cruciaal voor de bescherming van onze veiligheid en economische belangen, maar ook voor het bevorderen van duurzaamheid in zowel de ruimte als op aarde. Met de verwachte groei van het aantal satellieten en de toenemende afhankelijkheid van ruimtediensten, wordt het belang van effectieve en vooruitstrevende regelgeving alleen maar groter.

Sigrid Heirbrant, Advocaat