Ik zit volop in de researchfase voor een nieuw project. Dat betekent vooral veel lezen. In dat kader las ik recent het boek Nexus, van de alom geprezen denker Yuval Noah Harari. Zoals Harari zijn er vandaag slechts weinigen. Ik geef het toe, ik ben fan.
Zijn jongste boek gaat over hoe informatie-uitwisseling doorheen de eeuwen ons menselijk bestaan veranderd heeft. Het gaat ook over hoe die informatie-uitwisseling op zich veranderde doorheen de eeuwen. Van de postduif tot AI, zeg maar.
Een belangrijk deel van het boek gaat vanzelfsprekend over sociale media en hoe die platformen bij uitstek plekken zijn geworden om aan informatie-uitwisseling te doen anno 2024. Harari heeft het over de kwalijke bijwerkingen van die sociale media, want het is lang niet allemaal rozengeur en maneschijn. Op sociale media worden de berichten die je te zien krijgt immers gecureerd door een algoritme, dat als simpele taak heeft je zo lang mogelijk hookeden in de app te houden. We spreken niet voor niets over “paying attention”. Je betaalt met je tijd en aandacht voor het gebruik van de app. Én met je data, maar dat is voer voor een andere column.
Die algoritmen zijn nu al enkele jaren op ons losgelaten. En wat blijkt: de beste manier om je aandacht vast te houden is het voortdurend bestoken van de menselijke geest met confronterende of emotieopwekkende beelden. Spraakmakende verhalen, emotionele video’s en haatdragende posts passeren allemaal de revue op je Facebook, Instagram of X feed. Of ze nu fake news zijn of niet.
Harari beschrijft hoe je de eigenaars van de social media platformen kan vergelijken met hoofdredacteuren van grote kranten of magazines: een hoofdredacteur die morgen een voorpagina wijdt aan fake news, heeft een probleem. Al dan niet juridisch. Een socialemediabaas die datzelfde fake news een dergelijk platform geeft, heeft dat probleem niet. Nochtans heeft een krant – zelfs als het een grote vis is – enkele tientallen miljoenen lezers minder dan dat er mensen een bekend social media platform bezoeken.
Wanneer we het hebben over verantwoordelijkheid, dan bekijken we dat vaak in erg juridische vorm. Bijna vanzelfsprekend verwarren we “verantwoordelijk zijn” met “aansprakelijk zijn”
Het was op dat moment dat mijn gedachten begonnen af te dwalen. U zal me moeten vergeven, want ik zal helaas wat filosofisch worden in deze column. Harari had het over de notie verantwoordelijkheid. Een woord waar we nog weinig bij stilstaan vandaag de dag. De vraag van Harari bleef hangen: is een socialemediabaas verantwoordelijk voor de polarisering in de maatschappij, omdat hij algoritmen de vrije loop laat?
Wanneer we het hebben over verantwoordelijkheid, dan bekijken we dat vaak in erg juridische vorm. Bijna vanzelfsprekend verwarren we “verantwoordelijk zijn” met “aansprakelijk zijn”. En inderdaad: juridisch gezien zal de eigenaar van het socialemediaplatform in kwestie niet kunnen worden aangesproken. Of we kunnen toch aannemen van niet. De vraag rest echter: is hij verantwoordelijk? Dat denk ik wel.
Hannah Arendt, de invloedrijke filosofe, schreef in haar werken Eichmann in Jerusalem en The Human Condition enkele belangrijke zaken over verantwoordelijkheid. Eerst en vooral had ze het over de banaliteit van het kwaad. Hoewel polarisering een complexe kwestie is, en de baas van een sociaalmediabedrijf slechts een radertje is in het grotere geheel van de polarisatiedynamiek, ontslaat dat hem niet van verantwoordelijkheid, zo schrijft ze. “Mensen kunnen verschuilen zich achter hun beperkte rol en hun beperkte verantwoordelijkheid, terwijl ze bijdragen aan grote kwaadheden,” aldus Arendt.
Bovendien voegde diezelfde Hannah Arendt eraan toe dat handelen in de publieke sfeer een fundamenteel aspect van menselijk bestaan is, en dat hiermee ook verantwoordelijkheid komt. Het werk dat je doet, de dingen die je zegt en de dingen die je bewerkstelligt, hebben altijd gevolgen binnen een netwerk van menselijke relaties, en de gevolgen zijn vaak onvoorzien en oncontroleerbaar.
Onze definitie van verantwoordelijkheid uitbreiden, lijkt me een belangrijke stap om te zetten willen we ons juridisch systeem overeind houden
Arendt pleit dus voor een breder begrip van verantwoordelijkheid en ik wil dat pleidooi hier graag herhalen.
We moeten verantwoordelijkheid weer breder gaan definiëren dan juridische aansprakelijkheid alleen. Wanneer we het over verantwoordelijkheid hebben dan kijken we steevast naar de regeltjes, terwijl er ook nog zoiets is als een moreel kompas dat we kunnen ontwikkelen. De vraag is bovendien niet altijd “Ben ik verantwoordelijk?”, ze zou evengoed “voel ik me verantwoordelijk” kunnen zijn? Verantwoordelijkheid opnemen is meer dan alleen doen wat de regeltjes voorschrijven.
Onze definitie van verantwoordelijkheid uitbreiden, lijkt me een belangrijke stap om te zetten willen we ons juridisch systeem overeind houden. Wanneer ‘verantwoordelijk’ en ‘aansprakelijk’ samenvallen, juridiseert de samenleving. Met alle gevolgen van dien.
0 reacties