De roep naar energietransitie klinkt steeds harder. Het staat immers al een tijdlang vast dat fossiele brandstoffen de steeds toenemende energievraag niet zullen kunnen blijven beantwoorden en dat het gebruik ervan bovendien afbreuk doet aan het noodwendig geworden streven naar duurzaamheid. Warmtenetten komen, als potentieel koolstofarm energiesysteem, aan deze oproep tegemoet. Een warmtenet bestaat uit een uitgebreid leidingennetwerk waardoorheen water stroomt om diverse eindgebruikers te voorzien van ruimteverwarming en sanitair warm water. De idee achter een warmtenet is evenwel ruimer dan louter verwarmen. Een warmtenet beoogt immers meerdere pijlers van de maatschappij met elkaar te verbinden, waaronder wonen, werken en ontspannen. Omwille van deze sociale dimensie fungeren warmtenetten als missing link tussen warmteaanbod en warmtevraag.

De aanleg en exploitatie van warmtenetten daagt niet alleen de bestaande energiemarkt uit, maar ook het rechtssysteem. De uitrol van warmtenetten vereist de toepassing van diverse rechtstakken, die vaak moeilijk op elkaar af te stemmen zijn. Mijn onderzoek betreft de wijze waarop de (onder)grond juridisch in gebruik kan worden gegeven voor de aanleg en exploitatie van warmtenetinfrastructuur in het Vlaamse Gewest.

De uitrol van warmtenetten vereist de toepassing van diverse rechtstakken, die vaak moeilijk op elkaar af te stemmen zijn

Uit mijn proefschrift blijkt dat het vigerende recht in staat is om het grondgebruik voor de aanleg en exploitatie van warmtenetten op een juridisch efficiënte wijze mee vorm te geven en op die manier bij te dragen aan het maatschappelijk gedragen streven naar energie-efficiëntie en duurzaamheid. Ik licht hierna een aantal van de resultaten van mijn proefschrift toe.

Situering van het grondgebruik binnen de goederenrechtelijke eigenheden van warmtenetten

De (juridische) complexiteit van de uitrol van warmtenetten kan moeilijk worden onderschat. Net zoals andere netwerken doorkruisen warmtenetten meestal (veel) verschillende grondpercelen. Om te vermijden dat het eigendomsrecht van warmtenetinfrastructuur wordt opgesplitst tussen de betrokken grondeigenaars, is een (horizontale) eigendomssplitsing nodig. Een dergelijke eigendomssplitsing leidt ertoe dat de grondeigenaars eigenaar blijven van hun grond, terwijl de warmtenetbeheerder het eigendomsrecht verkrijgt op het deel van de infrastructuur die zij op of onder die grond hebben aangelegd. Naar huidig Belgisch recht kan zo’n eigendomssplitsing voor de aanleg van nutsinfrastructuur enkel tot stand worden gebracht aan de hand van een (zelfstandig dan wel accessoir) opstalrecht.

Het belang van deze eigendomssplitsing tussen grond en infrastructuur beïnvloedt de keuze voor de leg- en ligrechten die voor de uitrol van een warmtenet noodzakelijk zijn. Het begrip ‘leg- en ligrechten’ verraadt dat een warmtenetbeheerder in eerste instantie de bevoegdheid moet verkrijgen om infrastructuur aan te leggen (legrechten). Na de aanleg moet het legrecht als het ware overgaan in een ligrecht, met name de bevoegdheid om de aangelegde infrastructuur in andermans grond te behouden of te laten liggen.

Impact van inherente en externe juridische factoren

Leg- en ligrechten kunnen zowel eenzijdig als wederkerig ontstaan. Elk van de onderzochte juridische mechanismen heeft bepaalde inherente kenmerken die de bruikbaarheid ervan voor de aanleg van warmtenetinfrastructuur versterkt of net beperkt. Eenzijdige instrumenten, zoals de verklaring van openbaar nut, zetten de grondeigenaar (grotendeels) buitenspel en zijn dus vanzelfsprekend aan bepaalde voorwaarden onderworpen. De wederkerige instrumenten nemen de vorm aan van overeenkomsten waarin partijen een bepaald persoonlijk, zakelijk dan wel administratief gebruiksrecht in het leven roepen en, voor zover mogelijk binnen het vooropgestelde wettelijk kader, moduleren.

Behalve de kenmerken die intrinsiek verbonden zijn aan de leg- en ligrechten duwen ook externe juridische factoren, die niet eigen zijn aan de rechten zelf, de keuze in een bepaalde richting. In dat verband onderzocht ik voor de verschillende leg- en ligrechten onder meer de mogelijkheden tot overdracht en zekerheidsvestiging, het toepasselijke regime inzake registratierechten en/of registratiebelasting en het lot van de warmtenetinfrastructuur en het onderliggende leg- en ligrecht in geval van faillissement van de warmtenetbeheerder.

Impact van de technische eigenheden van warmtenetten

Ook technische factoren beïnvloeden de wijze waarop vorm kan worden gegeven aan het gebruik van andermans eigendom om een warmtenetwerk aan te leggen en te exploiteren. In de eerste plaats determineren specifieke technische eigenschappen van een warmtenetsysteem de keuze tussen diverse leg- en ligrechten om de verschillende onderdelen van dat warmtenetsysteem aan te leggen. De concrete technische uitwerking van elk warmtenetsysteem zal immers vaak verschillen en bijgevolg, op het vlak van leg- en ligrechten en de daarbij horende rechten, andere noden vertonen. Bovendien bestaat het geheel van warmtenetinfrastructuur uit veel meer dan alleen kabels, leidingen en buizen. Ook voor het plaatsen van bijvoorbeeld een back-upinstallatie of opslaginfrastructuur moeten de nodige rechten verworven worden. Warmtenetten vereisen aldus, vanwege hun techniciteit, vrijheid op het vlak van de keuze van leg- en ligrechten en de bepaling van hun modaliteiten. Ook de actoren die betrokken (kunnen) zijn bevestigen het belang van op maat gemaakte afspraken, net zoals een mogelijke gefaseerde aanleg van het warmtenet dat doet.

Geen herijking van het (administratief) goederenrecht

De algemene conclusie van mijn onderzoek luidt dat een herijking of holistische hervorming van het (administratief) goederenrecht onnodig is. De facilitering van de uitrol van warmtenetten vergt enkel een minimale bijsturing van het bestaande regelgevend kader. Het bestaande recht reikt vele pertinente rechtsfiguren aan om het gebruik van de grond voor de aanleg en exploitatie van warmtenetinfrastructuur juridisch te organiseren. Het (zelfstandig dan wel accessoir) opstalrecht is daarbij een must om de beoogde eigendomssplitsing tussen grond en infrastructuur te bewerkstelligen en dus ook de exploitatie van het warmtenet mogelijk te maken.

Het is vooral van belang om aandacht te besteden aan een adequate inzet van de bestaande wettelijk en contractueel voorziene middelen. Inadequaat gebruik van bepaalde rechtsfiguren kan namelijk zware gevolgen hebben, onder meer voor de financiering (en gekoppelde zekerheidstelling) van het warmtenet maar mogelijks ook voor de continuïteit van de warmtelevering.

Overeenkomsten maken maatwerk mogelijk, en genieten doorgaans de voorkeur, gelet op de technische eigenheden van warmtenetten. Bovendien zorgen overeenkomsten voor een positieve betrokkenheid van de diverse grondeigenaars. Warmtenetten hebben immers het potentieel om de cohesie binnen een bepaalde lokale gemeenschap, waar industrie en residentie vaak dicht bij elkaar liggen, te versterken.

Maja Reynebeau doctoreerde aan de UGent met het proefschrift “Warmtenetten in het Vlaamse Gewest. Een juridische en praktijkgerichte analyse van het gebruik van de (onder)grond voor de aanleg en exploitatie van warmtenetinfrastructuur”. In de tekst hierboven zet zij de krachtlijnen van haar onderzoek uiteen.

Als u meer wil weten, dan kan u vanaf medio maart terecht in de commerciële versie van haar proefschrift dat wordt uitgegeven bij Intersentia.

Wil jij ook de resultaten van je wetenschappelijk onderzoek met een ruim publiek van juridische professionals delen? Mail dan de redactie.