Ons land heeft sinds kort een minister van Consumentenzaken. In vorige regeringen werd die bevoegdheid toevertrouwd aan een staatssecretaris die werd toegevoegd aan de minister van Economie. De kersverse minister laat er geen gras over groeien en lanceert het ene ideetje na het andere. Hij is bevoegd voor “Consumentenzaken”, maar zal allicht intussen al ontdekt hebben dat het “Consumentenrecht” een grotendeels door Europa geregelde materie is, waar de lidstaten dus ook niet zoveel speelruimte meer hebben. Dat belet de nieuwe minister niet om met veel energie iedere dag nieuwe ideetjes te lanceren.

Dit weekend liet de minister van Consumentenzaken via Het Laatste Nieuws weten dat hij consumentenrechtbanken wil oprichten. Die moeten zorgen voor “snellere en makkelijkere procedures, zodat mensen niet afgeschrikt worden door dreigementen van de tegenpartij” (“Mensen voelen zich ongelooflijk genaaid. Daar wil ik iets aan doen”, HLN, 22 maart). De krant kopte, niet gehinderd door enig gevoel voor nuance, meteen: “Minister richt rechtbank voor consumenten op.” Van enig concreet wetsontwerp is nog niets te bespeuren, laat staan dat dit al door het parlement zou zijn besproken. De minister van Middenstand liet overigens al via de media weten dat ze dat geen goed idee vond. “Een nieuwe juridische laag creëren zou niet alleen erg duur zijn, in een tijd waarin we proberen de kosten van de overheid te verlagen, maar ook onnodig”, zo liet ze in De Tijd optekenen.

We hebben natuurlijk al speciale rechtbanken, waarbij de wetgever van oordeel was dat sommige materies niet enkel door beroepsmagistraten mogen worden beslecht (de assisenjury voor zware strafzaken, maar ook de ondernemingsrechtbanken en de arbeidsrechtbanken). Is de natuurlijke rechter van consumentenzaken niet de vrederechter en de rechtbank van eerste aanleg? Is er een ernstig argument om vol te houden dat die de geschillen niet op een behoorlijke wijze beoordelen? En gewoon even een vraagje: is het niet wat gek om consumentengeschillen te laten beslechten door een uitzonderingsrechtbank? We zijn allen consumenten, en worden we op die manier nu plots een uitzondering?

In Europa geldt al jarenlang het dogma dat consumenten per definitie een zwakke partij zijn en dus een hoge mate van bescherming verdienen. Mag het nog (stilletjes) gefluisterd worden dat sommige mondige consumenten daar zomaar grof misbruik van mogen maken, zonder dat daar iets tegen kan worden ondernomen? En moet het worden herhaald dat door de rechtspraak van het Hof van Justitie de nationale rechter verplicht is om de consumentenbescherming ambtshalve (en dus zonder dat de consument dat zelfs maar vraagt) in te roepen en toe te passen?

Zo is er de bescherming van de consument voor “onrechtmatige bedingen” (onevenwichtige clausules in contracten met consumenten) met strenge sancties (nietigheid). Die regeling staat in Boek VI van het Wetboek Economisch Recht, maar is ook opgenomen in het nieuwe Burgerlijk Wetboek (al zorgt die laatste toevoeging voor meer verwarring).

In het recente verleden vond onze wetgever dat de consument nog meer moest worden beschermd. Dat leidde onder meer tot de wet van 5 mei 2023, waarbij een Boek XIX werd ingevoegd in het Wetboek van Economisch Recht. De wet wilde de consument meer beschermen wanneer hij zijn facturen niet (tijdig) betaalt. De wet voorziet in een, zelfs voor juristen, onontwarbaar kluwen van verplichtingen met draconische sancties. Recent deed een hoogleraar consumentenrecht via sociale media een oproep om hem rechtspraak te bezorgen, omdat hij na twee jaar een overzicht wil geven van de toepassing van de nieuwe wet. Er blijkt echter nog geen rechtspraak bekend (behalve een uitspraak van het Grondwettelijk Hof, dat oordeelde dat die wet niet strijdig is met de Grondwet). Dat lijkt er dus op te wijzen dat die wet vooralsnog dode letter blijft. Het is niet verboden om te denken dat het de toepassing is van het algemeen beginsel dat te ingewikkelde en wereldvreemde wetten gewoon niet toegepast worden.

Het ideetje over de consumentenrechtbanken werd onmiddellijk gelinkt aan de problemen die er zouden zijn met aannemers en bouwpromotoren. De vraag is natuurlijk of dat, los van de principiële bezwaren, de oprichting van aparte rechtbanken kan rechtvaardigen. Bovendien wordt ook in die sector gepleit voor alternatieve geschillenbeslechting en bemiddeling.

De minister van Consumentenzaken liet enige tijd geleden ontvallen dat hij de “Test-Aankoop van de overheid” wil zijn. Moeten we toch niet meer vertrouwen hebben in de rechters, die vanuit het Europees recht de plicht hebben de consument te beschermen?

Hugo Lamon

Lees hier meer columns van meester Hugo Lamon over Justitie.

Op de hoogte blijven van alle nieuwigheden binnen justitie, advocatuur en de juridische en fiscale wereld? Volg Jubel.be op LinkedIn.